Το Πανεπιστήμιο και οι φοιτητές στην πρωτοπορία του αντιδυναστικού Αγώνα

Πολυτεχνείο, Νοέμβρης ΄73

  

του Άλκη Ρήγου

Στην μακραίωνα ιστορία του Δημόσιου Πανεπιστημιακού Θεσμού, παντού του κόσμου, οι δύο συσσωματώσεις ενηλίκων πολιτών, που τον συναποτελούν, οι φοιτητές και οι καθηγητές, παράγουν ισχύ και αίγλη όπου και όταν βρίσκονται με όρους κινήματος, σε αντίθεση ακόμη και σε ανοικτή σύγκρουση, με την εξουσία, την όποια εξουσία, κρατική, θρησκευτική, ιδεολογική, οικονομική.

Ισχύ και αίγλη που μετατρέπει τον Πανεπιστημιακό Θεσμό, από ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους - μόνιμο πόθο της εκάστοτε κυρίαρχης εξουσίας - σε μια ακόμη εστία εξουσίας, στην οποία δεν αντανακλάται η κοινωνική σύγκρουση, αλλά διαπερνά το εσωτερικό του, διεξάγεται και εντός του και γίνεται ικανή να παράγει υλικά αποτελέσματα, στην πολιτική και ευρύτερα πολιτισμική ζωή.

Το ίδιο συμβαίνει και στο εικοσάχρονο Οθώνειο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, την τετραετία 1857- 1861, με πρωταγωνιστή τη φοιτητική του συνιστώσα. Την «Χρυσή Νεολαία» όπως έμεινε στην ιστορία.

α) Ένα Υπόμνημα και μια έμπρακτη υπεράσπιση του Πανεπιστημιακού Ασύλου και της φοιτητικής συλλογικότητας

Το μειωτικό για την Ελλάδα τέλος του Κριμαϊκού πολέμου, η νέα προσπάθεια αυταρχικής διακυβέρνησης της χώρας από την «βασιλική καμαρίλα» και την κυβέρνηση Βούλγαρη, ο εθνικό-απελευθερωτικός πόλεμος του Καβούρ εναντίον των Αυστριακών για την συνένωση των Ιταλικών κρατιδίων, η εσωτερική οικονομική ανάπτυξη υπό Διεθνή όμως οικονομικό έλεγχο και ένταση της κοινωνικής απαθλίωσης, η διαιώνιση του καθεστώτος των «εθνικών γαιών» και η τάση αρπαγής τους που έφτανε και όχι μόνο δυστυχώς τότε, μέχρι τον εγκληματικό εμπρησμό τεράστιων δασικών εκτάσεων, η ευρύτερη αυθαιρεσία που την συνόδευε και στην οποία συνέβαλε όχι μόνο η ατομική ιδιοτέλεια, αλλά και η κρατική νομοθεσία η οποία καταστρατηγούσε στοιχειώδεις κανόνες δικαίου, συνέβαλαν στην αντιδυναστική και πάλι διάθεση του σώματος των φοιτητών και μερίδας των καθηγητών τους.

Το αντιδυναστικό πνεύμα που αρχίζει να διαπερνά το Πανεπιστημιακό χώρο, δεν αντιστοιχεί όμως ακόμη, με τη διάθεση των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, στα οποία η αίγλη του Όθωνα παραμένει ιδιαίτερα αυξημένη, όπως αποδεικνύεί η λαϊκή συμμετοχή στους εορτασμούς του Ιωβηλαίου των 25χρόνων της δυναστείας, τον Ιανουάριο του 1858. Παρ' όλη αυτή την ασυμμετρία - που πολλές φορές άλλωστε συναντάμε στην ιστορία των σχέσεων κοινωνίας και Πανεπιστημιακού θεσμού - στο Πανεπιστήμιο παρατηρούμε έντονη πολιτική κινητικότητα. Κινητικότητα που υποχρεώνει την κυβέρνηση Βούλγαρη να απαγορεύσει το καθιερωμένο φοιτητικό συμπόσιο της 25ης Μαρτίου 1856, στο οποίο θα συμμετείχε και μερίδα καθηγητών.

Την ένταση εντείνει η διαρροή στον διεθνή τύπο και η αναδημοσίευση στον εσωτερικό, ενός υπομνήματος του Υπουργού των Εξωτερικών και πληρεξούσιου στη Βουλή του Πανεπιστημίου, καθηγητή Αλ. Ραγκαβή. Οι κρίσεις του Ραγκαβή για τα επαναστατικά χρόνια και τη δημιουργία των πρώτων πολιτικών κομμάτων θεωρούνται από το φοιτητικό σώμα ως υβριστικές για την Επανάσταση και την αντιπολίτευση. Έτσι δημιουργούν επεισόδια την ώρα του μαθήματος του Ραγκαβή ενώ τον Μάρτιο του 1857, κατά τον πανεπιστημιακό εορτασμό της 25ης Μαρτίου, δυο φοιτητές της Ιατρικής αποδοκιμάζουν τους Υπουργούς Παιδείας και Εξωτερικών τη στιγμή που προσέρχονταν στην τελετή. Ο γραμματέας του Πανεπιστημίου καλεί τους χωροφύλακες να μπουν στην αίθουσα τελετών και να επιβάλουν την τάξη.

Οι φοιτητές τους εμποδίζουν κραυγάζοντας «Έξω οι χωροφύλακες». Ακολουθεί πανδαιμόνιο. Η Σύγκλητος ρίχνει λάδι στη φωτιά επιβάλλοντας στους δύο φοιτητές, ως πρωταίτιους των επεισοδίων, ποινή κράτησης δύο εβδομάδων «εν τω κρατητηρίω του Πανεπιστημίου». Τρεις μέρες αργότερα 192 φοιτητές με ενυπόγραφη αναφορά τους προς την Σύγκλητο διαμαρτύρονται για την κράτηση των συναδέλφων τους δηλώνοντας ότι «όλοι είναι ένοχοι». Η Σύγκλητος αποδοκιμάζει την ενέργεια αυτή και καλεί 11 φοιτητές μέλη της επιτροπής που μάζεψε τις υπογραφές σε απολογία, ζητώντας από τους υπολοίπους να δηλώσουν μετάνοια.. Η ένταση μεγαλώνει και όπως συνήθως συμβαίνει στον πανεπιστημιακό βιότοπο, τελικά όλα λήγουν με διάλογο και αμοιβαίες υποχωρήσεις.

Ένα επακόλουθο των γεγονότων ήταν, ότι επειδή μεταξύ των υπογραφών υπήρχαν και κάποιες μη φοιτητών, η Σύγκλητος αποφάσισε να μην επιτρέπετε στο εξής, η είσοδος στις παραδόσεις ατόμων που δεν είχαν φοιτητική ιδιότητα. Απόφαση βέβαια που ποτέ δεν τηρήθηκε, γιατί αντιβαίνει μια βασική αρχή της Πανεπιστημιακής Universitas, ότι η είσοδος στους χώρους του Πανεπιστημίου και τις αίθουσες διδασκαλίας είναι ανοικτή σε όποιον το επιθυμεί.

Η εξέλιξη των γεγονότων αποδεικνύει ότι το σώμα των φοιτητών έχει πια αποκτήσει την αναγκαία αλληλεγγύη και συλλογική ενότητα, μπορεί να υπερασπίζεται το μη θεσμοθετημένο Πανεπιστημιακό Άσυλο, να δρα άμεσα πολιτικά.

β) Ένα προανάκρουσμα του ανοικτού αντιδυναστικού αγώνα

Με αφορμή μια υποτιμητική νεκρολογία για τη μνήμη του καθηγητή Θ. Μανούση στην κυβερνητική εφημερίδα 'Αιών' στις 6-11 1858, ξεσπούν νέες φοιτητικές ταραχές. Τα φύλλα της εφημερίδας καίγονται δημόσια από τους φοιτητές, ενώ κείμενο διαμαρτυρίας με 300 υπογραφές - δηλαδή το 57% του φοιτητικού σώματος- δημοσιεύεται στην εφημερίδα 'Αθηνά' διακηρύσσοντας την αφοσίωση και τον σεβασμό των φοιτητών στον πεθαμένο δάσκαλο τους.

Λίγους μήνες αργότερα τον Φεβρουάριο του 1859, η καταδίκη του αγαπημένου των φοιτητών ποιητή Αλ. Σούτσου σε 6 μήνες φυλακή γιατί καυτηρίασε στον πρόλογο της ποιητικής του συλλογής 'Περιπλανώμενος', με υπονοούμενα το καθεστώς για την μη λειτουργία των συνταγματικών ελευθεριών, την μη διανομή στους ακτήμονες των 'εθνικών γαιών', την μη αποκατάσταση των αγωνιστών της Επανάστασης, τις μη ελεύθερες εκλογές και την έντονη αστυνομοκρατία, γίνεται αφορμή νέων αντιμοναρχικών φοιτητικών εκδηλώσεων που αγκαλιάζονται και από άλλα τμήματα του κοινωνικού σώματος, ιδίως νέων και λογίων. Οι διαδηλώσεις ταράζουν για μεγάλο διάστημα την Αθήνα, ενώ χιλιάδες προκηρύξεις σκορπίζονται στην πόλη προειδοποιώντας για επαναστατικές διεργασίες στον επικείμενο γιορτασμό της 25ης Μαρτίου.

Τα γεγονότα αυτά σύμφωνα με τον Οδυσσέα Ιάλεμο - από τους πρωταγωνιστές της «Χρυσής Νεολαίας» - αποτελούν την απαρχή του κινήματος που κατέληξε στην ανατροπή του Όθωνα. Γράφει ο Ιάλεμος για τη νεολαία που εξεγέρθηκε:

«περί τον τάφον του προσφιλούς αυτής διδασκάλου Μανούση έμελλε να παραδοθή εις τον υπέρ ελευθερίας και πατρίδος ενθουσιασμόν, συνεγειρομένη περί τον πρόλογον του Περιπλανώμενου του Αλεξάνδρου Σούτσου, όν πομποδώς κατεδίωξεν η εξουσία..., διότι ετόλησε να παραβάλη την πενιχρότητα των Γοτθικών ανακτόρων προς το υψηλόν μέγαρον της Αθηνάς, όπερ είχεν εγείρει η μεγαλοφροσύνη του Περικλέους».

Παράλληλα μέσα στο φοιτητικό σώμα αρχίζουν να οργανώνονται μυστικές πολιτικές εταιρίες προς αυτό τον σκοπό. Σημαντικότερη φαίνεται πως είναι εκείνη του «ιδιόρρυθμου» εγγονού του «Γέρου του Μοριά», Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, που με το ψευδώνυμο «Φαλέζ» γράφει χρονογραφήματα στον τύπο της εποχής. Σύμφωνα με τον ίδιο στην εταιρεία συμμετέχουν 150 φοιτητές και μαθητές, 17 βουλευτές, 8 αξιωματικοί, 4 ιερείς, 1 επίσκοπος, ο Μαντινείας Θεοφάνης, και 3 δημοσιογράφοι ανάμεσα στους οποίους και οι παλαίμαχοι Ι. Φιλίμων του 'Αιώνος' και Εμ. Κυριακίδης της 'Αθηνάς.

Η κήρυξη του πολέμου της Σαρδηνίας με την Αυστρία, πιστός σύμμαχος της οποίας είναι ο Όθων, διευρύνει το αντικαθεστωτικό ρεύμα.

γ) Τα Σκιαδικά

Μέσα στο εντεινόμενο αυτό κλίμα, από μια ασήμαντη αφορμή ξεσπά μια μεγάλη εξέγερση που έμελλε να μείνει, στην ιστορία.

Οι μαθητές των γυμνασίων και οι φοιτητές αποφασίζουν να φορούν επιδεικτικά ντόπια ψαθάκια «Σκιάδια εκ Σίφνου», για να διαδηλώσουν την αντίθεση τους προς τον ξενόφερτο βασιλιά και την εκ της Εσπερίας μόδα.

Η αστυνομία χαρακτηρίζει όσους φορούν ντόπια «σκιάδια» ως συνωμότες. Έτσι την Κυριακή 10 Μαΐου όταν στον χώρο του Αθηναϊκού περιπάτου στο Πεδίο του Άρεως (τότε Πολύγωνο) μπροστά στο βασιλικό ζεύγος και ενώ έπαιζε η στρατιωτική μπάντα - μοναδικός τρόπος διασκέδασης της εποχής - εμφανίζονται ομάδες νέων με τα εκ «Σίφνου Σκιάδια», οι αστυνομικές αρχές σε συνεργασία με τους εμπόρους εισαγόμενων «σκιαδίων», βάζουν μερικούς τραμπούκους - αγανακτισμένους πολίτες με τη σύγχρονη ορολογία - να προκαλέσουν μικροεπεισόδια εναντίον των φοιτητών και μαθητών.

Αμέσως «...ο διευθυντής της αστυνομίας διέταξεν τους κλητήρας του να επιτεθούν κατά των μαθητών, εξ ών τινάς συνέλαβον δια να τους φυλακίσωσι» όπως γράφει η εφημ. «Αυγή» ( φ. 11- 5 - 1859)

Ο Όθωνας και η Αμαλία παρακολουθούν αδιάφορα τον ξυλοδαρμό μετά...μουσικής.

Η εξέλιξη του γεγονότος είναι απρόβλεπτη. Η τεράστια ένταση που δημιουργεί λειτουργεί καταλυτικά στη συνείδηση των πολιτών. Η Αθήνα για δυο μέρες έχει όψη πολιορκημένης πόλης. Οι φοιτητές και οι μαθητές κλείνονται στο Πανεπιστήμιο, παρά την προσπάθεια του Πρύτανη να εμποδίσει την πρώτη αυτή κατάληψη πανεπιστημιακού χώρου. Την κατάληψη ακολουθεί όμως και η πρώτη εισβολή στρατού και χωροφυλακής στο Πανεπιστήμιο καθώς και η εντολή κλεισίματος του «πανεπιστημιακού καταστήματος» για μια βδομάδα.

Τα γεγονότα εξελίσσονται ραγδαία, ένα ευρύτερο κίνημα νεολαίας, εμφανίζεται δυναμικά στην πολιτική σκηνή και στο οποίο αναμειγνύονται πέραν των μαθητών και φοιτητών, καθηγητές, προοδευτικοί λόγιοι, πολιτικοί, άνθρωποι μεγαλυτέρων ηλικιών.

Τις συγκλονιστικές λεπτομέρειες του οποίου, θα περιγράψουμε στο επόμενο τεύχος του 'Παιδεία και Κοινωνία'. Εδώ απλά επισημαίνουμε ότι σε αυτό - όπως παρατηρεί ο Α. Δημαράς - εμφανίζονται όλα εκείνα τα στοιχεία που θα συναντάμε από δω και πέρα σε κάθε φοιτητική εξέγερση, μέχρι τις μέρες μας.

Η Ελληνική Πανεπιστημιακή Universitas καταγράφει με τα Σκιαδικά, την πρώτη και δυναμική της είσοδο στο κεντρικό πολιτικό γίγνεσθαι του τόπου, παράγει ισχύ και αίγλη, που μένει στην ιστορία της χώρας, μετατρέπεται σε υλική δύναμη που δημιουργεί με όρους κινήματος τις συνθήκες εκείνες που θα οδηγήσουν δυο χρόνια αργότερα στην πτώση της δυναστείας των Βίτελσμπαχ.

από την ΑΥΓΗ, 25/02/2007