Σκέψεις για το “μεταναστευτικό”

Κλειω Μακρη

του Αντώνη Μπαλασόπουλου

1. Το “μεταναστευτικό”, εννοείται, “πρόβλημα”: αυτό είναι το πρώτο πράγμα που οφείλει να παρατηρήσει κανείς σήμερα. Υπάρχει μια διπλή διαδικασία σύμφωνα με την οποία το καθοριστικό για την πλαισίωση της συζήτησης ουσιαστικό εκτοπίζεται και συνάμα υπονοείται. Είναι απαραίτητο να επερωτήσουμε την ιδεολογική εργασία που επιτελεί αυτό το ουσιαστικό. Το “μεταναστευτικό πρόβλημα” σημαίνει, για την άκρα δεξιά, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 90, “το πρόβλημα με τους μετανάστες”, “το πρόβλημα το οποίο είναι οι μετανάστες.” Για την λεγόμενη κεντροαριστερά της σημερινής εποχής της κρίσης σημαίνει, κάπως πιο διακριτικά, “το πρόβλημα με την μετανάστευση”. Αλλά η ίδια η διάκριση μεταξύ των δύο αυτών αποκωδικοποιήσεων του τι εμπεριέχει το ουσιαστικοποιημένο επίθετο “μεταναστευτικό” είναι ουσιωδώς επισφαλής, και είναι ακριβώς αυτή η επισφάλεια που σηματοδοτεί το πραγματικό της εποχής: τη σύγκλιση δηλαδή της κεντροαριστεράς, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, με το σταθερό αντιμεταναστευτικό μένος της ακροδεξιάς.

2. Το “μεταναστευτικό”, λοιπόν, είναι αυτό που ανακύπτει όταν η ιδεολογία της φιλελεύθερης “πολυπολιτισμικής” ανεκτικότητας που πλαισίωσε τα “χρυσά χρόνια” του φιλελευθερισμού μετά το 1989-90 προσκρούει στο πραγματικό της κρίσης του 2007-08. Είναι γνωστό ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός βασίζεται σε ροές κεφαλαίων, προϊόντων και εργατικού δυναμικού, με τις τελευταίες να ελέγχονται, όπως δεν ελέγχονται οι δύο πρώτες, από το κράτος και τους κρατικούς μηχανισμούς. Σε εποχή κρίσης και αυξανόμενης ανεργίας, ο έλεγχος των ροών εργασίας μεταμορφώνεται στην ίδια κατεύθυνση με τον “δημοσιονομικό έλεγχο”· περνάει σε φάση “αυστηρότητας”. Θύματα και στις δύο περιπτώσεις: οι εργαζόμενοι, οι φορείς μιας εργασίας που γίνεται τόσο πιο επισφαλής και τόσο πιο εκμεταλλεύσιμη όσο περισσότερο γίνεται επίσης διαιρέσιμη, πολιτικά κατακερματισμένη, αδύναμη να αντιδράσει σε πολιτικό επίπεδο. Το “μεταναστευτικό” είναι εξ αρχής κάτι άλλο από “μερικό” ζήτημα που αφορά απλώς κάποιους “άλλους”: η δίωξη του μετανάστη προαπαιτεί μετασχηματισμούς στο κράτος δικαίου που είναι βέβαιο ότι συντείνουν στην σταθερή του ολίσθηση προς τον δυνάμει ολοκληρωτικό αυταρχισμό. Δεν είναι λοιπόν απλώς ότι το “μεταναστευτικό” είναι η άλλη όψη του “εργασιακού” ή του “ασφαλιστικού” στην εποχή του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, αλλά και ότι η σημερινή μοίρα των μεταναστών προετοιμάζει το νομικό έδαφος για το άμεσο μέλλον των “γηγενών”.

3. Αυτό που σήμερα εμφανίζεται ως “μεταναστευτικό” παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με αυτό που στην αμερικάνικη δεκαετία του 50 αποκαλέστηκε το “πρόβλημα των έγχρωμων” (“colored problem”):  δεν είναι πρόβλημα που δημιουργούν έξαφνα οι μετανάστες, αλλά πρόβλημα που δημιουργείται στους μετανάστες εξαιτίας της δραστικής αλλαγής πορείας πλεύσης της ευρωπαϊκής πολιτικής απέναντι στην εισαγωγή φτηνής εργασίας, που με τη σειρά της υπαγορεύεται από την χρηματοπιστωτική κρίση και την κρίση συσσώρευσης. Σήμερα, που ο τίτλος του “πολίτη” μοιάζει πιο κενός ουσιαστικού νοήματος από ποτέ, σήμερα που ο “πολίτης” είναι ο ίδιος φτηνή, ανασφάλιστη, ευκαιριακά απασχολούμενη, ουσιαστικά “μαύρη” εργασία, η χρησιμότητα του μετανάστη στο διεθνές κεφάλαιο εξαντλείται όλο και περισσότερο στην διαθεσιμότητά του ως μέσου φαντασιακού εκτοπισμού της φύσης του “προβλήματος”, αποπροσανατολισμού, ρατσιστικών φαντασιώσεων τιμωρίας και δίωξης.

4. Πρέπει να επιμείνουμε ότι το “μεταναστευτικό” δεν είναι “ανθρωπιστικό” πρόβλημα. Δεν είναι πρόβλημα διαχείρισης ουσιαστικά αποκτηνωμένων πληθυσμών (τι ειρωνεία, ότι η λέξη “ανθρωπιστικό” προϋποθέτει σιωπηρά την έκπτωση κάποιου από την ανθρώπινη κατάσταση!). Οι μετανάστες είναι, όπως όλοι, δυνάμει πολιτικά υποκείμενα, και όχι απλώς μια πληθυσμιακή μάζα απέναντι στην οποία η μεγαλύτερη πρόκληση είναι το να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την ύπαρξη ανθρώπινων χαρακτηριστικών. Το μεταναστευτικό λοιπόν είναι πολιτικό ζήτημα. Είναι τέτοιο τόσο από την πλευρά του μετανάστη, για τον οποίο η πολιτικοποίηση γίνεται ζήτημα επιβίωσης,  όσο και από αυτή του κράτους, το οποίο μας ζητά να αποδεχτούμε τη θυματοποίηση του άλλου ως αντάλλαγμα για την απροθυμία του να αποδώσει δικαιοσύνη σε μας.

5. Η πρόσκληση σε “νηφάλια συζήτηση για την μετανάστευση” δεν είναι αθώα. Η “συζήτηση για τη μετανάστευση” είναι στην πράξη το ακριβές ανάλογο της “συζήτησης για τα βασανιστήρια” που διεμήφθη στις ΗΠΑ μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Η ίδια η ύπαρξή της βάζει στο τραπέζι την προοπτική ακροτήτων, και βάζοντάς την στο τραπέζι νομιμοποιεί νομοθετικές λύσεις που γίνονται στην πραγματικότητα όλο και πιο φασίζουσες, όλο και πιο διωκτικές. Οφείλουμε να είμαστε άκρως προσεκτικοί όταν δημοσκοπήσεις για το “μεταναστευτικό” μετατρέπονται εν ριπή οφθαλμού σε κομματικές στάσεις σε όλο το πολιτικό φάσμα και καταλήγουν σε εισαγγελικές παρεμβάσεις. “Δημοκρατία” δεν σημαίνει δικτατορία της μηντιακά διαμεσολαβημένης γνώμης.

6. Δεν υπάρχουν “μετανάστες”, και αυτός είναι ένας ακόμα λόγος που η φράση “μεταναστευτικό” είναι καλό να διατηρείται σε εισαγωγικά. Υπάρχουν εργάτες από άλλες χώρες. “Οι μετανάστες” είναι η εργατική τάξη με άλλο δέρμα, άλλες συνήθειες και άλλη γλώσσα. Για αυτό δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ό,τι στην ξενοφοβική ρητορική παρουσιάζεται όλο και ανοιχτότερα ως το “αναφομοίωτο” του μετανάστη --η ρυπαρότητά του, η έλλειψη παιδείας του, η προβληματική του διαγωγή, η ασέβειά του σε θεσμούς, παραδόσεις, σύμβολα, κλπ-- επιστρέφει στον δημόσιο λόγο την πρόσληψη της εγχώριας εργατικής τάξης στο παρελθόν. Η ξενοφοβία είναι αναγώγιμη σε τελική ανάλυση σε φόβο απέναντι στην προοπτική της επιστροφής της εργατικής τάξης αφότου αυτή έχει, υποτίθεται, αστικοποιηθεί. Ο “ξένος” είναι ήδη πάντα οικείος, και το πρόσωπό του είναι αυτό ενός ταξικού παρελθόντος που επέχει τη θέση του φοβικού απωθημένου στην “εθνική” συνείδηση.

Α.Μπ

*Ευχαριστουμε τον Αντωνη Μπαλασοπουλο. την Κλειω Μακρη και την Λ.Κ