Η παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού

Οι Στυλοβάτες της Κοινωνίας, George Grosz, The Pillars of Society, 1926, από Wikipaintings

του Ρομπ Σιούελ


(Μετάφραση : Σταμάτης Καραγιαννόπουλος από την ιστοσελίδα In Defence of Marxism )

από τη Μαρξιστική Φωνή


Τα γεγονότα κινούνται με αστραπιαία ταχύτητα. Οι χρηματιστηριακές αγορές είναι σε μια ελεύθερη πτώση παγκόσμια. Κάποιες μέρες σηματοδότησαν μια πρόσκαιρη αναζωογόνηση, μόνο όμως για να ακολουθηθούν από μεγαλύτερους σπασμούς. Η όλη κατάσταση μας θυμίζει το 2008 ή σωστότερα τη δεκαετία του 1930.

Ο επικεφαλής της Παγκόσμιας Τράπεζας Robert Zoellick προειδοποίησε για μια «νέα και πιο επικίνδυνη περίοδο για την παγκόσμια οικονομία», καθώς η Ευρώπη παλεύει να αντιμετωπίσει την κρίση χρέους της. Ο Zoellick είπε ότι  το πρόβλημα χρέους της Ευρωζώνης είναι πολύ μεγαλύτερο από τα «μεσο-μακροπρόθεσμα προβλήματα» των ΗΠΑ που σηματοδοτήθηκαν από την υποβάθμιση της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας από την «Standard and Poor's» και έσπειραν πανικό στις διεθνείς αγορές. «Είμαστε στις αρχικές στιγμές μιας νέας και διαφορετικής θύελλας,» είπε ο Zoellick. «Στις προηγούμενες δύο εβδομάδες όλος ο κόσμος κινήθηκε σε μια νέα και πιο επικίνδυνη φάση», δήλωσε σε μια συνέντευξη σε Αυστραλιανή εφημερίδα.

Οι αστοί οικονομολόγοι είχαν ανακηρύξει το τέλος της κρίσης το καλοκαίρι του 2009. Όπως πάντα κοίταξαν στην επιφάνεια και αγνόησαν τις υπόγειες αντιφάσεις. Τώρα όλες οι κουβέντες τους για τα πρώτα «άγουρα βλαστάρια» της ανάκαμψης εξαφανίστηκαν εντελώς. Για το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, δεν υπάρχει ανάκαμψη. Οι χώρες αυτές βρίσκονται σε μια κατάσταση δίχως προηγούμενο. Κινούνται από τη μια κρίση στην άλλη.

«Η νέα φάση της κρίσης» δήλωσε ο Satyajit Das, συγγραφέας του «Ακραίου Χρήματος», «είναι διαφορετική από το 2008 και την κρίση της «Lehman».Τότε οι κυβερνήσεις είχαν την δυνατότητα να υποστηρίξουν τον ιδιωτικό τομέα και ιδιαίτερα τον χρηματοπιστωτικό τομέα. Τώρα η κρίση συμπεριλαμβάνει ολόκληρα έθνη» (“Financial Times” 11/8/11).

Με άλλα λόγια, η κρίση του καπιταλισμού δεν έχει επιλυθεί από την τρομερή κρατική επιχορήγηση τρισεκατομμυρίων δολαρίων που είχαμε την προηγούμενη περίοδο, αλλά αντίθετα έχει χειροτερέψει. Υπάρχει ένας γενικευμένος πανικός για τις εξελίξεις στην Ευρώπη και την Αμερική, όπου ο φόβος για την ύπαρξη μιας οικονομίας που συστέλλεται, μπορεί να σπρώξει τα πράγματα στα άκρα. Τους τελευταίους 6 μήνες, η αμερικάνικη οικονομία αναπτύχτηκε μόνο κατά 0.8% σε ετήσια βάση. Μια περικοπή των δημοσιονομικών δαπανών κατά 2% του ΑΕΠ τον επόμενο χρόνο όπως αυτή που σχεδιάζεται – η μεγαλύτερη από όλες τις μεγάλες οικονομίες – θα είναι αρκετή για να βάλει την οικονομία σε μια δεύτερη απανωτή ύφεση.

Εμπιστοσύνη

Οι αστοί οικονομολόγοι λένε ότι η πρόσφατη αναταραχή έχει να κάνει με μια «κρίση εμπιστοσύνης». Παρ’ όλα αυτά, η κρίση δεν είναι ένα υποκειμενικό φαινόμενο, αλλά έχει τις ρίζες της στην αντικειμενική κατάσταση. Οι κίνδυνοι στις ΗΠΑ προκαλούν πανικό. «Η Αμερική είναι 6 χρόνια σε μια χαμένη δεκαετία», ισχυρίζεται ο «Economist» (6/8/11). Είναι αυτή η κρίση που αναδύεται από τις αντιφάσεις του καπιταλισμού η αιτία που οδηγεί στην απώλεια της εμπιστοσύνης και όχι το αντίστροφο. Φυσικά, η απώλεια εμπιστοσύνης μπορεί να συνεισφέρει και αυτή από μόνη της όταν εμφανίζεται στο βάθεμα της κρίσης.

Η υποβάθμιση της οικονομίας των ΗΠΑ από τον οίκο «S&P» αντανακλά την εξαπλωνόμενη ασθένεια του καπιταλισμού. Η οικονομία των ΗΠΑ  μόλις που αναπτύσσεται και η ανεργία παραμένει στο 9%. Αυτό μετατρέπεται σε δηλητήριο για την παγκόσμια οικονομία, σε μια στιγμή που η Ευρώπη είναι σε μια κατάσταση όπου η κρίση βαθαίνει. Η άρχουσα τάξη βαδίζει διεθνώς προς την άβυσσο, παραλυμένη από την ανικανότητά της.

Ο φόβος ότι η κρίση θα αρχίσει να μεταδίδεται από την Ελλάδα στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές οικονομίες γίνεται πραγματικότητα. Η Ιταλία και τώρα η Γαλλία, αισθάνονται «τη φωτιά», με τις τραπεζικές μετοχές τους να δέχονται επίθεση. Υπάρχουν φήμες μιας πιθανής Γαλλικής υποβάθμισης. Μόνο η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας με την αγορά Ιταλικών και Ισπανικών ομολόγων καθυστερεί την κατάρρευση, τουλάχιστον για την ώρα.

Το νέο σχέδιο για την Ελλάδα απλά εξοικονομεί λίγο χρόνο. Η Ελλάδα είναι ουσιαστικά χρεοκοπημένη και δεν μπορεί να αποπληρώσει το χρέος της. Αναπόφευκτα θα χρεοκοπήσει την ερχόμενη περίοδο, με τρομερές επιπτώσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ενώ η ΕΚΤ και το ΔΝΤ μπορούν να χρηματοδοτούν την Ελλάδα και την Πορτογαλία, δεν έχουν τις απαραίτητες πηγές που απαιτούνται για την χρηματοδότηση του χρέους της Ισπανίας και της Ιταλίας.

Ακόμα και ο Τζούλιο Τρεμόντι, ο Ιταλός υπουργός Οικονομικών, παραλλήλισε την κρίση της Ευρωζώνης με τον «Τιτανικό», όπου «ούτε και οι επιβάτες της πρώτης θέσης μπόρεσαν να σώσουν τους εαυτούς τους».

Η διάλυση της Ευρωζώνης θα μπορούσε να έχει παρόμοιες επιπτώσεις με αυτές που είχε η διάλυση της επικράτειας του ρουβλίου μετά το  1993,όπου οι χώρες της πρώην ΕΣΣΔ αναγκάστηκαν να χρηματοδοτήσουν τα ελλείμματα τους τυπώνοντας το δικό τους χρήμα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τον υπερ-πληθωρισμό και την κατάρρευση του βιοτικού επιπέδου. Επίσης παραλληλισμοί μπορούν να γίνουν με την Γερμανία του 1923.

Η διάσωση της Ελλάδας, της Ιρλανδίας και της Πορτογαλίας είναι ένα πράγμα.  Η απόπειρα να διασωθεί η Ισπανία και η Ιταλία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Υπολογίζεται ότι αυτό θα μπορούσε να κοστίσει τουλάχιστον 5 τρις ευρώ, με μόνη δυνατή εγγυήτρια την Γερμανία. Παρ’ όλα αυτά η Άνχελα Μέρκελ αντιμετωπίζει μια ισχυρή αντιπολίτευση, όχι μόνο από το δικό της κόμμα, αλλά και από τον μικρό της συνεταίρο στον κυβερνητικό συνασπισμό, του οποίου η απήχηση έχει καταρρεύσει στα γκάλοπ. Σε κάθε περίπτωση χωρίς υποστήριξη από τους Γερμανούς το όλο εγχείρημα της Ευρωζώνης θα αποσυντεθεί, ενώ ήδη η Γερμανική βιομηχανική παραγωγή επιβραδύνει.

Φάντασμα

Το φάντασμα ενός νομισματικού πολέμου επίσης αναβιώνει, καθώς οι καπιταλιστές προσπαθούν να βρουν καταφύγιο από την οικονομική θύελλα. Η πιθανότητα μιας νέας «ποσοτικής χαλάρωσης» στις ΗΠΑ (σ.τ.μ : δηλαδή η αγορά μακροπρόθεσμων κρατικών χρεογράφων από την  αμερικανική Κεντρική Τράπεζα με στόχο τη μείωση των μακροπρόθεσμων επιτοκίων και τη διοχέτευση ρευστότητας στην αγορά), έχει οδηγήσει το δολάριο σε χαμηλότερα επίπεδα και έχει ενθαρρύνει την εισβολή κερδοσκοπικών κεφαλαίων στις αναδυόμενες αγορές. Όχι μόνο η τιμή του χρυσού έχει εκτοξευτεί, αλλά επίσης και η τιμή του Ελβετικού φράγκου έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Η Εθνική Τράπεζα της Ελβετίας είναι αδύναμη να εμποδίσει αυτό που συμβαίνει, ακόμα και με την παροχή μεγάλων ποσών μετρητών στο σύστημα και την μείωση των επιτοκίων σε μηδενικά επίπεδα.

Το καλύτερο που μπορούν να προσδοκούν οι καπιταλιστές είναι όχι μια οικονομική ανάκαμψη, αλλά μερικές δεκαετίες στασιμότητας. Η παγκόσμια οικονομία αντιμετωπίζει μια παρόμοια κατάσταση με την Ιαπωνική οικονομία μετά την κατάρρευση της φούσκας των ακινήτων το 1989, που έσπρωξε την χώρα σε μια ύφεση η οποία διαρκεί σχεδόν 2 δεκαετίες. Παρ’ όλα αυτά, όταν η Ευρωζώνη καταρρεύσει, οι συνέπειες θα είναι παγκόσμιες και θα κάνουν το 2008 να μοιάζει σαν ένα απλό «πάρτι τσαγιού».

Ελεύθερη Πτώση

Μετά την κρίση του 1929 δεν είχαμε ξαναδεί μια συνεχή πτώση του αμερικάνικου χρηματιστηρίου. Μετά το 1933, η αμερικάνικη οικονομία ανέκαμψε μερικώς, σταδιακά και αργά, παρότι η ανεργία παρέμεινε υψηλή, μέχρι τη νέα ύφεση του 1937. Αυτά ήταν τα χρόνια της «Μεγάλης Ύφεσης». Δεν υπήρξε αληθινή ανάκαμψη μέχρι το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, ο οποίος έδωσε μια ώθηση στην οικονομία, που βασίστηκε στους εξοπλισμούς και την πολεμική βιομηχανία.

Παρότι η κάθε μία περίοδος καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι διαφορετική από την άλλη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια παρόμοια κατάσταση σήμερα. Η δεκαετία του 1920 προετοίμασε τον δρόμο για την κατάρρευση του 1929 ακριβώς όπως η πιστωτική έκρηξη και η κερδοσκοπία οδήγησαν στην ύφεση του 2008-9. Όπως ακριβώς υπήρξε πολύ μικρή ανάκαμψη τη δεκαετία του 1930, έτσι είμαστε αντιμέτωποι σήμερα με την προοπτική χρόνων στασιμότητας και λιτότητας.

Η θεμελιώδης διαφορά είναι ότι σήμερα ένας παγκόσμιος πόλεμος αποκλείεται. Ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός δεν μπορεί να επιβληθεί ούτε στο Αφγανιστάν, δεν είναι δυνατόν να γίνει κάτι τέτοιο με την Κίνα και την Ευρώπη. Στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, το καπιταλιστικό σύστημα ήταν ικανό να ξεπεράσει την κρίση υπερπαραγωγής.  Σήμερα αυτή η  δυνατότητα δεν υπάρχει. Συνεπώς, όλες οι αντιθέσεις θα λάβουν εσωτερική έκφραση και θα αντανακλαστούν σε μια τεράστια πάλη ανάμεσα στις τάξεις. Η περίοδος που ανοίγεται μπροστά μας θα είναι η πιο θυελλώδης περίοδος στην παγκόσμια ιστορία.

Όρια

Η πραγματικότητα είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει αγγίξει τα όριά του. Στο παρελθόν ήταν ικανό να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις σε μια κολοσσιαία κλίμακα. Η πρόσφατη περίοδος της παγκοσμιοποίησης και της εντατικοποίησης του παγκόσμιου εμπορίου, αντανακλά τις τελευταίες προσπάθειες του συστήματος να ξεπεράσει τις αντιφάσεις του. Η πίστη χρησιμοποιήθηκε για να επεκτείνει την αγορά πέρα από τα όριά του καπιταλισμού, αλλά και αυτό τώρα άγγιξε τα όριά του. Κάθε καπιταλιστικό κράτος έχει στην ατζέντα του τη λιτότητα και την μείωση του χρέους.  Το πρόβλημα με την πίστη είναι ότι πρέπει να πληρωθεί πίσω με τόκο. Συνεπώς, η καταναλωτική δαπάνη που συνιστά τα 2/3 της οικονομικής δραστηριότητας των ΗΠΑ συρρικνώνεται.

Ενώ οι εταιρείες διαθέτουν μετρητά δεν είναι έτοιμες να επενδύσουν με δεδομένη την έλλειψη αγορών. Αλλά χωρίς επενδύσεις δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη. Αυτό με τη σειρά του συμπληρώνεται με μια κατάρρευση της ζήτησης. Αυτό είναι ένας «φαύλος κύκλος».

Οι αστοί σχολιαστές αναγνωρίζουν αυτά τα προβλήματα, αλλά δεν τα καταλαβαίνουν. «Μακράν το βασικό πρόβλημα είναι η τεράστια συσσώρευση χρέους που δημιουργεί αντιξοότητες στην γρηγορότερη εξομάλυνση της μεταπολεμικής ανάπτυξης – γι’ αυτό η μετά χρηματοπιστωτικής κρίσης ανάπτυξη, είναι τυπικά τόσο αργή», δήλωσε ο Kenneth Rogoff, καθηγητής οικονομικών στο Χάρβαρντ. «Είναι καλύτερο να σκεφτόμαστε την παγκόσμια οικονομία να διέρχεται μια “Δεύτερη Μεγάλη Συρρίκνωση" (με την Μεγάλη Ύφεση να είναι η πρώτη), η οποία αφορά όχι μόνο την παραγωγή και την ανεργία αλλά επίσης την πίστωση και την αγορά κατοικίας.» (FT, 9/8/11)

Κέρδη

Ο Μαρξ ανέλυσε τον καπιταλισμό πολύ καιρό πριν. Εξήγησε τις αντιφάσεις του συστήματος που βασίζονται στην επιδίωξη του κέρδους. Οι καπιταλιστές προσλαμβάνουν εργάτες με σκοπό να εξάγουν υπεραξία από την εργασία τους. Αυτή η υπεραξία επενδύεται από τους καπιταλιστές για να κάνουν περισσότερα χρήματα, που εξυπηρετούν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Παρ’ όλα αυτά, το εμπόδιο για τον καπιταλισμό είναι το ίδιο το κεφάλαιο. Η εξαγωγή εμπορευμάτων που αναζητούν νέες αγορές αγγίζει τα υψηλότερα επίπεδα στο αποκορύφωμα της ανάκαμψης. Παρ’ όλα αυτά, έρχεται ένα σημείο όπου τα όρια της αγοράς φθάνουν σε σύγκρουση με την απεριόριστη παραγωγή εμπορευμάτων. Αυτό οδηγεί σε μια αναπόφευκτη κρίση υπερπαραγωγής, όπως αυτή που είδαμε το 2008-2009. Όλα φθάνουν σε μια ολοκληρωτική παράλυση. Το καπιταλιστικό σύστημα παραλύει, όχι επειδή οι άνθρωποι δεν χρειάζονται πράγματα, αλλά εξαιτίας της έλλειψης της αναγκαίας ζήτησης, δηλαδή χρημάτων για να αγοραστούν τα εμπορεύματα.

Όπως ο Μαρξ εξήγησε «Η τελική αιτία για όλες τις αληθινές κρίσεις πάντα παραμένει η φτώχεια και η περιορισμένη κατανάλωση των μαζών, με την μορφή της τάσης της καπιταλιστικής παραγωγής να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις σαν να είναι μόνο η απόλυτη καταναλωτική ικανότητα της κοινωνίας που βάζει ένα όριο σε αυτές». («Κεφάλαιο», τόμος 3, σελίδα 615).

Η πίστη μπορεί να ξεπεράσει αυτή την αντίφαση για μια περίοδο, αλλά όχι οριστικά. Αργά ή γρήγορα, η αγορά αγγίζει τα όριά της και η κρίση προκαλείται. «Στην πρώτη της έκφραση, γι’ αυτό το λόγο, ολόκληρη η κρίση εμφανίζεται σαν απλά μια πιστωτική ή νομισματική κρίση» εξηγούσε ο Μαρξ («Κεφάλαιο» τόμος 3, σελίδα 621). Αλλά δεν είναι αυτό το θέμα, έλεγε ο Μαρξ. Είναι η κρίση που δημιουργεί την έλλειψη πίστης και όχι η πίστη που δημιουργεί την κρίση.

Παρακμή

Κάποιοι στην Αριστερά έχουν αποπειραθεί να εξηγήσουν την κρίση αποκλειστικά αναφερόμενοι στην κερδοφορία, αλλά αυτή είναι μια πολύ μηχανιστική προσέγγιση. Υπάρχει μια απόπειρα να παρουσιάσουν τα επίπεδα των κερδών σαν ένδειξη για την υγεία του καπιταλισμού, αλλά για μια ακόμα φορά αυτό είναι πολύ απλουστευτικό. Η μάζα των κερδών έπεσε το 2009 μετά την μαζική κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου. Τα κέρδη ανέκαμψαν από τότε. Ακόμα και αν κάποιος εξαιρέσει τις τράπεζες, τα κέρδη των 500 μεγαλύτερων εταιρειών αυξήθηκαν κατά 18.7% τον περασμένο χρόνο, σύμφωνα με την «Morgan Stanley». Τα κέρδη στις ΗΠΑ αυξήθηκαν κατά 528 δις δολάρια. Παρ’ όλα αυτά το να συμπεραίνεται ότι ο καπιταλισμός των ΗΠΑ είναι σχετικά υγιής είναι θεμελιωδώς λαθεμένο, όπως μπορεί να ειδωθεί από την ισχνή ανάκαμψη, την συνεχιζόμενα υψηλή ανεργία και την καταρρέουσα παραγωγικότητα.

Αυτή η ανάκαμψη είναι σε βάρος της εργατικής τάξης. Παρά την έκρηξη των κερδών, οι πραγματικοί μισθοί στις ΗΠΑ αυξήθηκαν μόνο κατά 68 δις δολάρια από την έναρξη της ανάκαμψης. Την ώρα που τα κέρδη στη Γερμανία αυξήθηκαν κατά 113 δις ευρώ, οι εργατικοί μισθοί αυξήθηκαν μόνο κατά 36 δις ευρώ.

Στη Βρετανία, η εικόνα είναι μακράν χειρότερη, όπου τα κέρδη αυξήθηκανκατά 14 δις λίρες, αλλά οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά 2 δις λίρες. Το εργατικό μερίδιο στο εθνικό εισόδημα έχει καταρεύσει από το 1980 στις χώρες του ΟΟΣΑ, κάτι που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την άνοδο του ποσοστού κέρδους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Πιο σημαντικό ακόμα είναι το ότι ο καπιταλισμός μπορεί να βρίσκεται στην αρχή ενός καθοδικού σπιράλ. «Μιλάμε για μια καθοριστική συστημική κρίση» εξήγησε ο Willem Buiter, σημαίνον στέλεχος της «Citigroup». Αντιμέτωπες με μια ακόμα ύφεση, οι διεθνείς κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις δεν έχουν τα «πυρομαχικά» για να ασχοληθούν με αυτή.

Το καπιταλιστικό σύστημα υφίσταται μια ολόκληρη σειρά από σοκ. Οι αντιφάσεις της ατομικής ιδιοκτησίας και των εθνικών κρατών έχουν έλθει στην επιφάνεια. Δεν είναι αυτό ή το άλλο πρόβλημα που καθορίζει την κρίση, αλλά η γενική, οργανική ασθένεια του συστήματος. Στο παρελθόν, η παγκόσμια οικονομία θα είχε ανακάμψει. Για παράδειγμα, μετά την ύφεση του 1982, η οικονομία των ΗΠΑ αναπτύχθηκε κατά 5,6%, ενώ σήμερα αντίθετα μόλις  1.6% . Το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται σε ένα ολοκληρωτικό αδιέξοδο. Κανένα ποσό επιχορήγησης δεν θα του κάνει καλό. Τα «ναρκωτικά» δεν ενεργούν πλέον.

Η εργατική τάξη είναι αντιμέτωπη με μια λιτότητα χωρίς προηγούμενο. Όλες οι κατακτήσεις του παρελθόντος δεν μπορούν να γίνουν ανεκτές από τον καπιταλισμό. Μόνο με την ανατροπή του συστήματος μπορεί ο εφιάλτης του καπιταλισμού να γίνει παρελθόν. Σε αυτή τη βάση, ένα σοσιαλιστικό σχέδιο της παραγωγής μπορεί να οργανωθεί, επιτρέποντας να χρησιμοποιηθούν πλήρως οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της κοινωνίας σύμφωνα με τα συμφέροντα της πλειοψηφίας και με αυτό μια τεράστια επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων μπορεί να επιτευχθεί.

Η φτώχεια, η ανεργία, η έλλειψη στέγης και όλα τα υπόλοιπα δεινά του καπιταλισμού, μπορεί να εξαλειφτούν μια για πάντα. Το δίλλημα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» που τέθηκε και εξηγήθηκε από την Ρόζα Λούξεμπουργκ είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Για μας η μόνη επιλογή είναι ο σοσιαλισμός.

Λονδίνο – 18 Αυγούστου 2011