Υπάρχουν προϋποθέσεις για μια καινούργια άνοιξη

Κοιτάζω τούτη την πόλη
που την περικύκλωσαν
τα φρούρια
αυτή που με γέννησε
και δεν έχει πια όνομα
δεν έχει αναμμένα φώτα

Μιχάλης Κατσαρός
«Κατά Σαδδουκαίων»

Τα νέα χαρακτηριστικά της αριστεράς του 21ου αιώνα γεννήθηκαν ως δυνατότητα τις δεκαετίες του 1990 και 2000 μέσα από μια σειρά πυκνά και εμβληματικά γεγονότα.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της 10ετίας του 1970, τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα που συγκλόνισαν την Ευρώπη και τον κόσμο είχαν αναδιπλωθεί, ενώ συνεχιζόταν η έμπρακτη αμφισβήτηση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης, που έλαβε μαζικές διαστάσεις με το κορυφαίο εργατικό κίνημα της «Αλληλεγγύης» στην Πολωνία. Το 1989 επισημοποίησε την κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού μέσα στη γενική λαϊκή κατακραυγή. Κατά τον Εντουάρντο Γκαλεάνο προσκληθήκαμε τότε σε μια κηδεία αλλά ο εκλιπών δεν ήταν δικός μας. Ο νεοφιλελευθερισμός απέκτησε κοινωνικά ερείσματα και εμφανιζόταν ανίκητος στην Ευρώπη. Παρ’ όλ’ αυτά, τα δεδομένα άρχισαν ν’ αλλάζουν ξανά με το τέλος του 20ού αιώνα.

Νέα κινήματα, νέες ιδέες στην Ευρώπη και την Λατινική Αμερική

Στη Γαλλία, που αποτελεί σημαντικό εργαστήριο παραγωγής ιδεών και νέων μορφών συλλογικής δράσης στην Ευρώπη, διαμορφώνονται τα νέα επίδικα και οι αντίστοιχες μαζικές κινητοποιήσεις, χαρακτηριστικές της νέας εποχής.
Το 1986 ξεσπά το κίνημα της «Άνοιξης μέσα στο Χειμώνα» ενάντια στο σχέδιο νόμου για την ανώτατη εκπαίδευση στη Γαλλία, που μετά τη δολοφονία του αλγερινής καταγωγής φοιτητή Malik Oussekine, παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις. Το σχέδιο νόμου αποσύρεται.
Το 1987 ιδρύεται η Αγροτική Συνομοσπονδία (La Conf) με στόχο μια αγροτική πολιτική που να λαμβάνει υπόψη το περιβάλλον, τους καλλιεργητές και τους καταναλωτές. Είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Αγροτικού Συντονιστικού και της Via Campesina, της Διεθνούς Ομοσπονδίας Αγροτών με 90 οργανώσεις μικρών και μικρομεσαίων παραγωγών, αγροτών και κοινοτήτων ιθαγενών στην Ασία, την Αφρική, την Αμερική και την Ευρώπη (2005). Η Via Campesina συναντά το οικολογικό κίνημα, το κίνημα των Χωρίς Γη, και τα κινήματα κατά των παγκόσμιων οργανισμών που κατευθύνουν την αγροτική παραγωγή και θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια των τροφίμων και τη διατροφική επάρκεια στον πλανήτη.
Το 1993 ιδρύεται η AC για ν’ αγωνιστεί ενάντια στην ανεργία, την προσωρινότητα και τον αποκλεισμό, με τη συμμετοχή ανέργων, προσωρινά εργαζομένων, μισθωτών, συνταξιούχων και συναφών οργανώσεων.
Το 1994 η κυβέρνηση Balladur προωθεί τη «Σύμβαση για την ένταξη στην Αγορά Εργασίας» των νέων (CIP) ή «Σύμβαση προς το Συμφέρον του Εργοδότη» (SMIC), όπως ονομάστηκε από το μαζικό κίνημα εναντίωσης συνδικάτων, φοιτητών, μαθητών, το οποίο κερδίζει την απόσυρση της ρύθμισης.
Το κίνημα του Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 1995 στη Γαλλία ενάντια στο «Σχέδιο Juppι» για μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος, εκφράστηκε με εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές στους δρόμους (2.200.00 στις 12 Δεκεμβρίου) και απεργίες συγκρίσιμες με εκείνες του Μάη του ’68 (6 εκατ. μέρες απεργίες στο δημόσιο, τον ευρύτερο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα), υποχρεώνοντας την κυβέρνηση να αποσύρει το νομοσχέδιο.
Το 1997 ξεκινά η ίδρυση της ATTAC με το άρθρο του Ignacio Ramone στη Μonde Diplomatique «Αφοπλίστε τις Αγορές» και στόχους τον έλεγχο των χρηματαγορών με την επιβολή του φόρου Tobin, τη ρύθμιση της παγκόσμιας οικονομίας, τη διαγραφή του χρέους του Τρίτου Κόσμου, την κατάργηση των φορολογικών παραδείσων, τη μεταρρύθμιση των διεθνών οργανισμών (ΠΟΕ, ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα) και την προάσπιση δημόσιων υπηρεσιών και κοινωνικών αγαθών.
Στη 10ετία 1990 τα Συνδικάτα SUD – Αλληλέγγυα Ενωτικά Δημοκρατικά (Solidaires Unitaires Dιmocratiques) ανανεώνουν το Γαλλικό συνδικαλιστικό κίνημα και δημιουργούν ένα νέο πόλο απέναντι στις 5 συνομοσπονδίες.
Στη δεκαετία του 1990 μαζικοποιούνται τα κινήματα των Χωρίς Φωνή, της Στέγης για τους Αστέγους και γενικά για την Κατοικία, καθώς και των Χωρίς Χαρτιά. Η αλληλεγγύη στους πρόσφυγες και τους μετανάστες και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους είναι στην ημερήσια διάταξη στα κινήματα του τέλους του 20ού αιώνα.
Ταυτόχρονα, οι αγώνες των λαών της Λατινικής Αμερικής, αναδεικνύουν τις τεράστιες ανισότητες και τη στυγνή εκμετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πόρων και ανθρώπων και αποσταθεροποιούν την ιμπεριαλιστική κυριαρχία στην περιοχή. Στη Λατινική Αμερική, με το Λαϊκό Μέτωπο του Αλιέντε, με το ένοπλο κίνημα των Σαντινίστας στη Νικαράγουα και του Φαραμπούτο Μαρτί στο Σαν Σαλβαδόρ, με τα λαϊκά – λαϊκιστικά κινήματα που ανέτρεψαν συντηρητικές κυβερνήσεις σε Εκουαδόρ και Βραζιλία, με το κίνημα των αποκάτω κατά του ΔΝΤ στην Αργεντινή, τέλος με τις νέες αριστερές κυβερνήσεις σε Βολιβία και Βενεζουέλα, δοκιμάζεται η νέα στρατηγική της συνάντησης πολυσχιδών κοινωνικών κινημάτων, των ευρύτατων λαϊκών μετώπων ανάμεσα στους καταπιεσμένους και οι δυνατότητες μιας προοδευτικής ή/και αριστερής εξουσίας.
Τα ιθαγενικά κινήματα έρχονται δυναμικά στο προσκήνιο. Οι Ζαπατίστας από την Τσιάπας του Μεξικού διαδίδουν τις αξίες της Αλληλεγγύης, της Αντίστασης και της Αξιοπρέπειας, όπως παίρνουν σάρκα και οστά στο κίνημά τους, το οποίο αναγνωρίζει και αναζητεί τα κοινά στοιχεία ενός παγκόσμιου «εμείς» (nosotros) των καταπιεσμένων. Ταυτόχρονα, επιχειρούν μορφές «καλής διακυβέρνησης» -ένα είδος αντιεξουσίας των κοινοτήτων που οικοδομείται γύρω από την αρχή «κυβερνάμε υπακούοντας»
 Το 1999 το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα εμφανίζεται δυναμικά και αντιπαρατίθεται συγκρουσιακά με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, η σύνοδος του οποίου πραγματοποιείται στο Σιάτλ. Έκτοτε, τα επιμέρους εθνικά κινήματα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης μαζικοποιούνται, συναντώνται σε τοπικά, ηπειρωτικά και παγκόσμια φόρα, οργανώνουν κοινές διαδηλώσεις κατά των κυβερνήσεων των πλουσίων χωρών και συντονίζουν μαζικούς αγώνες ενάντια στον πόλεμο, τον ρατσισμό και τον νεοφιλελευθερισμό, με μια θαυμαστή εθνική και διεθνική συνεννόηση.
Εξάλλου, ήδη από το 1992, έχει τεθεί από κινήματα αγροτικά, οικολογικά, ιθαγενικά και των λαών του Τρίτου Κόσμου, το θέμα της κλιματικής αλλαγής και η ανάγκη να σταματήσουν οι πολιτικές που έχουν ήδη υπονομεύσει το μέλλον του πλανήτη.
Οι δυνάμεις που έλαβαν μέρος σ’ αυτή την κοινωνική αφύπνιση ήταν αριστεροί, με μεγάλες εμπειρίες αγώνων αλλά και ήττες και νέοι άνθρωποι που φιλοδοξούσαν να διαμορφώσουν με τη συμμετοχή τους «έναν άλλο εφικτό κόσμο».

Η αριστερά
και τα νέα κοινωνικά
και πολιτικά επίδικα

Όλη αυτή η μεγαλειώδης κίνηση εκατομμυρίων ανθρώπων, που αμφισβητούν τη δημοκρατία των δημοσκοπήσεων, επινοούν μορφές συμμετοχής και συνεργασίας, διαμορφώνουν αντιιεραχικές σχέσεις μεταξύ τους και απορρίπτουν τις αγοραίες αξίες και τον πολιτισμό της κατανάλωσης, έδωσε μια ηθική και ρεαλιστική βάση για την ανασυγκρότηση της αριστεράς με όρους κοινωνικής αναφοράς και πολιτικής διαύγειας.
Στις δεκαετίες του 1990 και του 2000 έχουν τεθεί, λοιπόν, όλα τα κοινωνικά και πολιτικά επίδικα της επισφάλειας και της ανεργίας, της στέγης, της αγροτικής παραγωγής, των δημόσιων αγαθών, της εκπαίδευσης και της μετανάστευσης, της μονοκρατορίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των αγορών. Έχει τεθεί με μαζικούς όρους το ζήτημα της δημοκρατίας, της συμμετοχής και της δημιουργικής χειραφέτησης των αποκάτω απέναντι στην αντίληψη της πρωτοπορίας ενός τμήματος της εργατικής τάξης που χαρακτήρισε τον 19ο και τον 20ο αιώνα. Έχει τεθεί, δηλαδή, το θέμα μιας νέας σχέσης ανάμεσα στα αριστερά κόμματα και τα κινήματα, σχέση που χαρακτηρίζεται, όπως μας έμαθε ο Νίκος Πουλαντζάς, από διαλεκτική ένταση.
Η δημοκρατία εντός των αριστερών και κομμουνιστικών κομμάτων, στα οποία είχε ασκηθεί δριμεία θεωρητική και πολιτική κριτική, ήδη από τη δεκαετία του 1960, δεν είναι μια ιδιοτελής επιλογή για να επικρατήσουν οι «αυθεντικές» αριστερές ιδέες. Είναι μια δημοκρατική αποφόρτιση του κόμματος ως μηχανισμού εξουσίας, στο όνομα της ελευθερίας και της ευθύνης των μελών του, συνακόλουθα και των οργανικών δεσμών του με την κοινωνία και ένα πρελούδιο για τη σχέση κόμματος - κράτους, όταν με δημοκρατικά μέσα αναληφθεί η διακυβέρνηση μιας χώρας από ένα νέο συνασπισμό εξουσίας –τόσο ανοιχτής ώστε να προοιωνίζεται τον μαρασμό του κράτους.
Η αχίλλειος πτέρνα της ιστορικής αριστεράς βρίσκεται στην αναπαραγωγή παλιών και νέων μορφών κρατικής εξουσίας, που κυριάρχησαν πάνω σε αυθεντικά λαϊκές επαναστάσεις, επιβλήθηκαν στην κοινωνία και την κατέστειλαν μέχρι ασφυξίας.
Ένας άνεμος ελευθερίας διέτρεξε προς στιγμήν τους κομματικούς μηχανισμούς, που ασφυκτιούσαν στις συμπληγάδες των σταλινικών κατάλοιπων και του αρχηγισμού, του συγκεντρωτισμού και της αδιαφάνειας των αστικών κομμάτων.
Η Ευρωπαϊκή Αριστερά - για να μείνουμε σ’ αυτή - απέκτησε ξανά κοινωνικό περιεχόμενο και δεσμούς με μαζικά κοινωνικά κινήματα. Και αυτό την άλλαξε εν μέρει, τουλάχιστον την προσανατόλισε πολιτικά και θεωρητικά στα επίδικα του 21ου αιώνα. Αυτή, όμως, η αλλαγή δεν συνέβη για όλα τα κόμματα και τις οργανώσεις της και, πάντως, ακόμα και στις καλύτερες περιπτώσεις δημοκρατικής και ενωτικής ανασυγκρότησης των αριστερών κομμάτων (όπως το Μπλόκο ή το Die Linke), η αριστερά δεν είναι ακόμα σε θέση ν’ αναχαιτίσει την κατακλυσμιαία επίθεση του κεφαλαίου σε βάρος της εργασίας, την παγκόσμια ομηρία των λαών του κόσμου στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και τις αγορές και τις καταστροφικές για το μέλλον του πλανήτη κατευθύνσεις της ανάπτυξης. Το γιατί υπάρχει αυτή η αδυναμία είναι μια άλλη συζήτηση.

Γεννιέται ο ΣΥΡΙΖΑ

Ο ΣΥΡΙΖΑ γεννήθηκε στις εκλογές του 2004, μέσα σ’ αυτή την παγκόσμια αφύπνιση, όταν είχαμε πιστέψει ότι τα πέτρινα χρόνια του νεοφιλελευθερισμού μπορούσαν να τελειώσουν με τη δική μας συνδρομή. Ο κόσμος μας προσέβλεπε στην ενότητα της αριστεράς, γιατί η ενότητα δεν ήταν ένα άδειο πουκάμισο, αλλά αυτό που δημιουργούσαμε καθημερινά μέσα στην κοινή δράση, ανακαλύπτοντας τον νέο βάρβαρο κόσμο του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και σχεδιάζοντας τις αντιστάσεις μας.
Πολύ γρήγορα φάνηκε ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορούσε ν’ αποτελέσει μια εμπνευσμένη επιλογή, καθώς μάλιστα στράφηκε ουσιαστικά στην ελληνική κοινωνία και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις δύο μαζικές κοινωνικές κινητοποιήσεις : ασφαλιστικό και αντιμεταρρύθμιση στην ανώτατη εκπαίδευση. Με τη θέση μας για την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008 αποδείξαμε ότι μπορούμε να διαλέγουμε στρατόπεδο όταν τα πράγματα τίθενται οριακά και χρειάζεται να πούμε «το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο Όχι». Με αυτά τα δεδομένα, καθώς και με το κοινό πρόγραμμα, ο ΣΥΡΙΖΑ διέθετε την αναγκαία βάση και αξιοπιστία για να συνδεθεί οργανικά με τις λαϊκές τάξεις και την κοινωνία -ή οποία βυθιζόταν σταδιακά στο τούνελ της κρίσης του 2008 που κατέληξε στα δεσμά της τρόικα- και να επιχειρήσει ένα πολιτικό σχέδιο διεξόδου από την κρίση.
Τότε ακριβώς και ορθά τέθηκε το θέμα της δημοκρατίας. Γιατί τα παραπάνω επίδικα δεν είναι λόγια που εκφωνούν αλληλοσυγκρουόμενες ομάδες, αλλά αντικείμενα μαζικής συστράτευσης αριστεράς και κινημάτων με στόχο να οικοδομηθεί μια νέα κοινωνική και πολιτική πλειοψηφία.
Ο φίλος μου ο Παύλος λέει ότι δεν κατανοήθηκε ή/και δεν έγινε αποδεκτό ότι ο ΣΥΡΙΖΑ αποτελούσε την ιστορική δυνατότητα δημιουργίας της αριστεράς του 21ου αιώνα από τα κάτω. Αυτό το από τα κάτω είναι η βασική αρχή και η κινητήρια δύναμη της σύγχρονης αριστεράς, που έχει στοχαστεί πάνω στην ίδια την ιστορία της: την εποποιία των επαναστάσεων και τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα των καθεστώτων που οικοδομήθηκαν.
Σήμερα, βέβαια, ζούμε στην εποχή των χαμηλών πτήσεων και όχι της εφόδου στον ουρανό. Απ’ αυτή την άποψη τα εσωτερικά αντιδημοκρατικά, κλειστά συστήματα μικροεξουσιών δεν παραπέμπουν στις μεγάλες τραγωδίες της ιστορίας. Μπορούν όμως και διαλύουν αυτά στα οποία χιλιάδες άνθρωποι επενδύσαμε, παραδίδοντας τον ΣΥΡΙΖΑ στην κοινή χλεύη και αναξιοπιστία.
Ο ΣΥΡΙΖΑ σήμερα
Λυπάμαι, αλλά στα πρόσφατα κείμενα αποτίμησης των αποτελεσμάτων των αυτοδιοικητικών εκλογών, δεν υπάρχει κανένα στοιχείο το οποίο να παραπέμπει σε μια εκ βάθους κριτική προσέγγιση της πορείας και της εμπειρίας του ΣΥΡΙΖΑ και των λόγων που οδήγησαν στην παρακμή του. Πολύ περισσότερο και παρότι έχουν χυθεί τόνοι μελάνι για την κατεδάφιση όλων των δικαιωμάτων της μισθωτής εργασίας, για την εκποίηση δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών και την παραβίαση κάθε δημοκρατικού κανόνα λειτουργίας του κράτους, δεν υπάρχει κανένα σχέδιο που να προοιωνίζεται, με πραγματικούς όρους, την ανασύνταξη της κοινωνικής πλειοψηφίας και την ανατροπή της κυβέρνησης και του δικομματισμού.
Μοιάζει παράδοξο, αν όχι εξοργιστικό, την ίδια ώρα που ακούγονται «επαναστατικές» μεγαλοστομίες, να κατεδαφίζονται οι υπαρκτές προϋποθέσεις συνεργασίας και ενότητας που, αν μη τι άλλο, είχαν αποδώσει θετικά στο πρόσφατο παρελθόν. Η πλειοψηφία των οργανώσεων που συγκρότησαν τον ΣΥΡΙΖΑ συζητά σχεδόν αποκλειστικά οργανωτικά θέματα ή, για να το πούμε καθαρά, θέματα τακτοποίησης ανοιχτών εσωτερικών λογαριασμών ή λογαριασμών προς συμμάχους.
Μολαταύτα, τα πράγματα παραμένουν απλά, όπως απλή είναι η ανάγκη επιβίωσης των ανθρώπων, η ανάγκη παραγωγικής ανασύνταξης της χώρας και η ανάγκη δημοκρατικών κανόνων συμμετοχής, που επιτρέπουν σε όλους ν’ αντισταθούν, ν’ αγωνιστούν και να σχεδιάσουν ένα διαφορετικό μέλλον.
Απλό είναι, επίσης, και το φάρμακο στη βαριά αρρώστια του ΣΥΡΙΖΑ: δημοκρατική ανασυγκρότηση εκ βάθρων στο εσωτερικό του και διεύρυνση, και εναλλακτική πρόταση διακυβέρνησης μέσα από και προς τις κοινωνικές δυνάμεις που πλήττονται και ταυτόχρονα χειραφετούνται στις σημερινές συνθήκες. Όπως θα έλεγε ο Μιχάλης Κατσαρός «υπάρχουν προϋποθέσεις για μια καινούργια άνοιξη». Εμείς, όμως, απουσιάζουμε.

*Η Ελένη Πορτάλιου,
μέλος του ΣΥΡΙΖΑ