Η επερχόμενη σύγκρουση

του Σλάβοϊ Ζίζεκ *

από την ΕΠΟΧΗ, 31.10.10

Στις 17 Οκτωβρίου 2010 η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ υποστήριξε ότι το πολυπολιτισμικό εγχείρημα απέτυχε. Ας της αναγνωρίσουμε τουλάχιστον ότι κινήθηκε με συνέπεια στη συντηρητική γραμμή της συζήτησης που άνοιξε πριν από δύο χρόνια σχετικά με την «κρατούσα κουλτούρα» (Leitkultur) και υποστήριζε ότι κάθε κράτος βασίζεται σε έναν κυρίαρχο πολιτισμικό χώρο, τον οποίο οφείλουν να σέβονται τα μέλη άλλων πολιτισμών που ζουν σε αυτό.

Θλιβερή κατάσταση πραγμάτων

Αντί λοιπόν τώρα να αρχίσουμε απλώς τη γκρίνια ότι τέτοιες θέσεις συνοδεύουν τον νέο αναδυόμενο ρατσισμό στην Ευρώπη, θα έπρεπε να στρέψουμε το κριτικό μας βλέμμα σε εμάς τους ίδιους και να αναρωτηθούμε κατά πόσον η αφηρημένη μας πολυπολιτισμικότητα έχει οδηγήσει σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση πραγμάτων.
Και ήδη αρχίζουν οι δυσκολίες: Δεν θεμελιώνεται κάθε πράξη του οικουμενισμού σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πεδίο; Αυτό καθιστά το ζήτημα της δεσμευτικής οικουμενικής παδείας εξαιρετικά λεπτό. Οι φιλελεύθεροι επιμένουν ότι τα παιδιά θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να παραμένουν κομμάτι της εκάστοτε κοινότητας στην οποία ανήκουν, τουλάχιστον εφόσον αυτό ανταποκρίνεται στη πραγματικά ελεύθερη βούλησή τους. Τα παιδιά των Άμις στις ΗΠΑ θα έπρεπε, για παράδειγμα, να μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα αν θα διαλέξουν τη ζωή των γονιών τους ή των «Άγγλων». Αυτό όμως μπορεί να λειτουργήσει μόνο εάν έχουν επαρκή πληροφόρηση. O μόνος τρόπος για να γίνει αυτό θα ήταν να τα ξεριζώσουμε από την κοινότητα των Άμις.
Η παραδοσιακή φιλελεύθερη αντίληψη βρίσκει αντιστοίχως το όριό της όταν πρόκειται για τις μουσουλμάνες που φορούν τη μαντίλα: μπορούν ευχαρίστως να το κάνουν, υποστηρίζει, στο βαθμό που είναι δική τους απόφαση και δεν τους επιβάλλεται από τους συζύγους ή από τις οικογένειές τους. Όταν όμως αυτές οι γυναίκες φορούν τη μαντίλα δυνάμει της ελεύθερης βούλησής τους, αλλάζει θεμελιωδώς και η σημασία της μαντίλας: δεν υποδηλώνει πλέον την ιδιότητα του μέλους της μουσουλμανικής κοινότητας, αλλά συνιστά έκφραση του ιδιοσυγκρασιακού τους ιντιβιντουαλισμού, της πνευματικής αναζήτησης νοήματος και της απόρριψης μιας εμπορευματοποιημένης σεξουαλικότητας, ή ακόμη και μια πολιτική χειρονομία διαμαρτυρίας ενάντια στη Δύση.
Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι βρίσκονται στις κοσμικές μας κοινωνίες σε θέση άμυνας.

Ακραία βίαιη διαδικασία

Ακόμη και όταν τους επιτρέπεται να ασκούν την πίστη τους, αυτή η πίστη γίνεται «ανεκτή» μόνο ως ιδιοσυγκρασιακή προσωπική αντίληψη. Εάν εκφράσουν δημόσια αυτή την πίστη και ό,τι αυτή σημαίνει για τους ίδιους, κατηγορούνται για «φονταμενταλισμό». Αυτό όμως σημαίνει ότι η «ελεύθερη βούληση», όπως αυτή νοείται στο πλαίσιο της «ανεκτικής» πολυπολιτισμικότητας της Δύσης, μπορεί να προκύψει μόνο ως αποτέλεσμα μιας ακραία βίαιης διαδικασίας, με αποκοπή του ατόμου από τις ίδιες του τις ρίζες.

Ο δημόσιος ορθός λόγος

Οι κοσμικοί νόμοι της Δύσης δεν διαφέρουν μόνο στο περιεχόμενο από θρησκευτικά συστήματα δικαίου. Λειτουργούν και τυπικά εντελώς διαφορετικά. Η διαφορά ανάμεσα στον φιλελεύθερο οικουμενισμό και τις ιδιαίτερες εθνικές ταυτότητες ανάγεται έτσι σε μια διαφορά ανάμεσα σε δύο ιδιαιτερότητες. Ο οικουμενισμός μιας φιλελεύθερης δυτικής κοινωνίας δεν βασίζεται στο γεγονός ότι οι αξίες του όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι οικουμενικές γιατί ισχύουν για όλες τις κουλτούρες, αλλά υπό μια πολύ πιο ριζοσπαστική έννοια: ότι τα άτομα κατανοούν εαυτά ως «οικουμενικά», ότι συμμετέχουν ευθέως στην οικουμενική διάσταση, ανεξάρτητα από τον εκάστοτε κοινωνικό τους τόπο.
Το πρόβλημα νόμων για μια συγκεκριμένη εθνική ή θρησκευτική ομάδα είναι ότι δεν αισθάνονται όλοι οι άνθρωποι ότι ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα. Εκτός από όσους ανήκουν σε τέτοιες ομάδες, θα έπρεπε, γι’ αυτόν το λόγο, να υπάρχουν οικουμενικά άτομα, που υπόκεινται αποκλειστικά στους νόμους του κράτους. Εκτός από μήλα, αχλάδια και σταφύλια, θα έπρεπε επομένως να υπάρχει και ένας χώρος για τα φρούτα καθεαυτά.
Έστω και αν οι φιλελεύθεροι αριστεροί αποδοκιμάζουν την ιδέα μιας «κρατούσας κουλτούρας» ως λανθάνοντα ρατσισμό, οφείλουμε ωστόσο να παραδεχθούμε ότι αυτή είναι τουλάχιστον μια περιγραφή που απηχεί την πραγματικότητα.

Η ελευθερία να ασκούμε κριτική στον καθένα και στο καθετί

Ο σεβασμός των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, ακόμη και εις βάρος των δικαιωμάτων επιμέρους ομάδων, η πλήρης ισότητα των γυναικών, η θρησκευτική ελευθερία (συμπεριλαμβανομένου του αθεϊσμού), η ελευθερία του σεξουαλικού προσανατολισμού, η ελευθερία να ασκούμε κριτική στον καθένα και στο καθετί είναι κεντρικά συστατικά στοιχεία μιας φιλελεύθερης κρατούσας κουλτούρας.
Αυτή θα έπρεπε να είναι η απάντηση και σε όσους μουσουλμάνους διαμαρτύρονται για τη μεταχείρισή τους σε χώρες της Δύσης, ενώ αποδέχονται, ας πούμε, ότι στη Σαουδική Αραβία απαγορεύεται να ασκηθεί δημοσίως άλλη λατρεία από την ισλαμική. Θα έπρεπε να αποδεχθούν ότι η ίδια κρατούσα κουλτούρα που εγγυάται τη θρησκευτική τους ελευθερία στη Δύση απαιτεί από αυτούς το σεβασμό όλων των άλλων ελευθεριών. Η ελευθερία των μουσουλμάνων είναι κομμάτι της ελευθερίας του Σάλμαν Ρούσντι να γράφει ό,τι θέλει. Δεν μπορεί να διεκδικεί κανείς μόνο τις δυτικές ελευθερίες που τον βολεύουν.
Στην πατρίδα μου τη Σλοβενία ερίζουν εδώ και μερικά χρόνια σχετικά με το εάν θα έπρεπε να επιτραπεί στους μουσουλμάνους, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι μετανάστες από Δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας, να χτίσουν τζαμί στη Λιουμπλιάνα. Ενώ οι συντηρητικοί τάχθηκαν, για πολιτισμικούς, πολιτικούς και αρχιτεκτονικούς λόγους, εναντίον του τζαμιού, το εβδομαδιαίο περιοδικό Μλάντινα έμεινε πιστό στη γραμμή του υπέρ των δικαιωμάτων όσων προέρχονται από άλλες πρώην γιουγκοσλαβικές Δημοκρατίες και υποστήριξε την ανέγερση του τζαμιού. Δεν εκπλήσσει ότι το Μλάντινα ήταν επίσης το μοναδικό περιοδικό που δημοσίευσε τα σκίτσα του Μωάμεθ. Από την άλλη, εκείνοι που έδειξαν τη μεγαλύτερη «κατανόηση» για τις βίαιες διαμαρτυρίες των μουσουλμάνων ήταν οι ίδιοι που εξέφραζαν την ανησυχία τους για τη χριστιανική Ευρώπη.

Οικουμενική σφαίρα

Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, όλα αυτά θα έπρεπε φυσικά να ισχύουν και για τη χριστιανική πίστη. Στις 2 Μαΐου 2007 η εφημερίδα του Βατικανού Οσερβατόρε Ρομάνο κατηγόρησε τον Ιταλό κωμικό Αντρέα Ριβέρα για «τρομοκρατία», επειδή επέκρινε τον Πάπα. Ως παρουσιαστής ενός φεστιβάλ ροκ μουσικής στην τηλεόραση, ο Ριβέρα επιτέθηκε στον Πάπα για τη στάση του απέναντι στη θεωρία της εξέλιξης. Επιπλέον, είχε επικρίνει την Εκκλησία επειδή αρνήθηκε την καθολική κηδεία του Πιερτζόρτζιο Ουέλμπι, ενός πάσχοντα από μυϊκή δυστροφία που είχε αγωνιστεί υπέρ της ευθανασίας και πέθανε όταν ο γιατρός του αποσυνέδεσε τη συσκευή μηχανικής υποστήριξης της αναπνοής του.
Το Βατικανό αντέδρασε ως ακολούθως: «Και αυτό είναι τρομοκρατία. Είναι τρομοκρατία να επιτίθεται κανείς στην Εκκλησία. Είναι τρομοκρατία να κατευθύνει κανείς έναν τυφλό και παράλογο θυμό εναντίον κάποιου ο οποίος μιλάει πάντοτε στο όνομα της αγάπης». Αυτή η εξίσωση της θεωρητικής κριτικής με την τρομοκρατική πράξη θίγει τη δυτικοευρωπαϊκή κρατούσα κουλτούρα, η οποία εμμένει στην ύπαρξη μιας οικουμενικής σφαίρας ενός «δημόσιου ορθού λόγου».
Η ελευθερία της γνώμης λειτουργεί μόνο όταν ακολουθούν όλοι τους ίδιους άγραφους κανόνες, οι οποίοι ορίζουν ποιες μορφές επίθεσης είναι μη αποδεκτές, έστω και αν προστατεύονται τελικά από τον νόμο. Αυτοί οι κανόνες μπορούν, επίσης, να μας υποδείξουν ποια χαρακτηριστικά ενός εθνικού ή θρησκευτικού τρόπου ζωής είναι αποδεκτά και ποια όχι. Εάν δεν συμφωνούν όλοι οι συμμετέχοντες σε αυτούς τους άγραφους κανόνες, η πολυπολιτισμικότητα μετατρέπεται σε νομικά ρυθμιζόμενη άγνοια και μίσος.
Γι΄ αυτό λοιπόν το ουσιώδες καθήκον όλων όσοι αγωνίζονται σήμερα υπέρ της ελευθερίας είναι να υπερβούν τον καθαρό σεβασμό για τις άλλες κουλτούρες και να βρουν μια θετική χειραφετητική κρατούσα κουλτούρα, στην οποία να είναι δυνατή η συνύπαρξη και η ανάμειξη διαφορετικών πολιτισμών. Και να επωμιστούν τον επικείμενο αγώνα για μια τέτοια κρατούσα κουλτούρα.

Μετάφραση: Σταυρούλα Μανώλη, Δημοσιεύτηκε στη Sueddeutcshe Zeitung στις 26/10/2010

* Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ είναι καθηγητής φιλοσοφίας και ψυχανάλυσης στο European Graduate School και επισκέπτης καθηγητής σε διάφορα πανεπιστήμια.