Πατρίδα της σκέψης η εξορία...*

      ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΕΛΟΣ    
    26.06.24 -04.02.10    

ΤΟ ΟΝΟΜΑ: Αξελός δεν φαίνεται να υπάρχει στην αρχαία Ελλάδα· και είναι μάλλον σπάνιο στη σύγχρονη. Μία και μόνη οικογένεια, με τις διακλαδώσεις της, μοιάζει να το φἐρει. Στον Όμηρο, στην Ιλιάδα, συναντούμε έναν Άξυλο, στο έργο του Πλουτάρχου Βίοι παράλληλοι έναν Αλεξό. Η πρόσφυση αλεξ- προέρχεται από το ρήμα ἀλεξῶ, που σημαίνει απομακρύνω τα κακά, υπερασπίζομαι, προστατεύω. Κατά πάσα πιθανότητα, το όνομα Αξελός σχηματίστηκε με αναγραμματισμό του "αλεξ" σε "αξελ". [...]
Ο Κώστας Αξελός γεννιέται στις 26 Ιουνίου 1924, στην Αθήνα. Σε μια Ελλάδα σχεδόν ακόμα προβιομηχανική, τα παιδικά χρόνια του Αξελού είναι παρόμοια με τα παιδικά χρόνια των γόνων κάθε ευκατάστατης αστικής οικογένειας στην προπολεμική Ευρώπη. Μεγαλώνει σαν χαϊδεμένο παιδί -καθώς μάλιστα είναι ο πρωτότοκος, ο χαϊδεμένος όλων- και ανατρέφεται με αυστηρές αρχές. Ο πατέρας είναι γιατρός παθολόγος, διευθυντής κλινικής ενός μεγάλου νοσοκομείου της πρωτεύουσας. Η μητέρα του Κωνσταντίνα, κόρη Αθηναίων γαιοκτημόνων από πάππου προς πάππον.[...] Πρόκειται για τυπικούς μεγαλοαστούς της εποχής τους[...]
Πολιτικά, οι Αξελοί ταυτίζονταν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, με το ρεύμα που ενσάρκωνε ο Βενιζέλος, με τον οποίο εξάλλου ο πατέρας του Κώστα ήταν στενά συνδεδεμένος. [...]
Ο Κώστας ανατράφηκε με γαλλίδες και γερμανίδες γκουβερνάντες· πράγμα που συνέβαλε ώστε πολύ γρήγορα να μιλάει και να διαβάζει τις δύο αυτές γλώσσες παράλληλα με τη μητρική του[...]
Ο Αξελός παρακολουθεί το ελληνικό λύκειο και ταυτόχρονα τη γερμανική σχολή και το γαλλικό ινστιτούτο. Τελειώνοντας, θα έχει πρόσβαση στις δυο γλώσσες που αποτελούν τη βάση της κλασσικής παιδείας: τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά[...]
[...]για το νεαρό Κώστα, πρέπει να ήταν αρκετά νωρίς, κάπου γύρω στη πρώτη του εφηβεία, τσ δεκατρία με δεκατέσσερα, όταν εμφορούμενος από βαθιά ανησυχία αισθάνθηκε, πρώτη φορά, δυσφορία ως προς την κοινωνική του τάξη και τον τρόπο ζωής της. Στα δεκαπέντε του με δεκαέξι, αρχίζει να διαβάζει Nietzsche, Marx, Freud, Rousseau, Dostoievski, Shakespeare, Ibsen, Hamsun. Βρισκόμαστε μακριά από τις βεβαιότητες του αστικού περιβάλλοντός του. [...]
Και να λοιπόν που ξαφνικά ο έφηβος Κώστας αρχίζει να διαβάζει βιβλία, άγνωστα σε πολλούς από τους συνομηλίκους του, και τα οποία, οι δικοί του, συνήθως δεν ενέκριναν. Ποιος τον ωθούσε να το κάνει; Κανείς. Τι λοιπόν, ποιο σημαντικό γεγονός; Κανένα· εκτός ίσως από εκείνο το δυνατό ενδόμυχο συναίσθημα πως δυνάμεις άλλες από την Οικογένεια, την Επιστήμη ή τη Θρησκεία κινητοποιούσαν τον κόσμο: το αίσθημα του ανικανοποίητου όλων αυτών των επί μέρους κόσμων, κάτι σαν προαίσθηση του κόσμου.
Υπήρξε επίσης εκείνη η μέρα, μια από τις λίγες αποφασιστικές στη ζωή ενός ανθρώπου, όπου ο Κώστας -θα'ταν τότε στα δεκαπέντε- πήγε στο θέατρο με τη μητέρα του. Παιζόταν ένα έργο του O' Neill, Πέρα από τον Ορίζοντα. Πρόκειται για την ιστορία μιας αγροτικής οικογένειας που ζει σε μια φάρμα.[...][Ο ένας γιος]Λατρεύει τα βιβλία και την ποίηση, και θέλεινα φύγει, να κάνει το γύρο του κόσμου, υπακούοντας σε ένα μυστικό κάλεσμα. Ο Κώστας ένιωσε να ταυτίζεται με μια πρωτόγονη βία, με τον πόθο του αγοριού.
Τελικά, γύρω στα δεκαέξι του χρόνια, είχε αυτό που ο ίδιος αποακλεί το όραμα του κόσμου· σαν ένα όραμα του μεγάλου όλου: αίγες, πέτρες, άστρα και άνθρωποι, όλα είναι ένα. Αυτό που δεν ήξερε ακόμα να ονομάσει κόσμο τού φανερώθηκε σαν σύνολο δυνάμεων που βυθίζονται και εκρήγνυνται ταυτοχρόνως. Κάπου, τριάντα χρόνια αργότερα, το 1974, καρπός των δύο αυτών στιγμών αλλά και πλήθους άλλων, θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο του Αξελού με τίτλο Ορίζοντες του κόσμου.
[...][Κατά τη διάρκεια της Κατοχής]Οι πιο πολιτικοποιημένοι από τους μαθητές του σχολείου του Αξελού,[...] ήταν σε αναβρασμό. Τότε ο Κώστας θα συναντήσει τους πρώτους του συντρόφους που, λίγο μεγαλύτεροι από αυτόν, ήταν ήδη κομμουνιστές. Εκείνος είναι δεκαεπτά χρόνων. Προς το τέλος του 1941 θα μπει στην κομμουνιστική νεολαία και κατόπιν στο Κόμμα. Θα δουλέψει ως οργανωτικός και θεωρητικός υπεύθυνος, ως καθοδηγητής. Θα γίνει ένα από τα στελέχη της Σπουδάζουσας στο πανεπιστήμιο και συντάκτης της παράνομης φοιτητικής εφημερίδας Φλόγα. Είναι σαφές πως πρόκειται εδώ για "εμπόλεμο" κομμουνισμό σε μια βαλκανική χώρα που βρίσκεται ακόμα στα πρώτα στάδια του εκμοντερνισμού[...]. Η γραμμή του κόμματος ήταν λοιπόν άκαμπτη : "μαρξισμός, λενινισμός, σταλινισμός", όπως το έλεγαν τα ίδια μέλη.
Υπήρξε ποτέ ο Κώστας Αξελός από εκείνους τους ορθόδοξους κομμουνιστές που ξυπνούσαν την αυγή, ξάπλωναν μετά τα μεσάνυχτα, συνέτασσαν φυλλάδια και προπαγάνδιζαν τον μαρξισμό κρατώντας ένα όπλο στο χέρι, έτοιμοι να ρίξουν με λόγια και με βόλια;
Βεβαιότατα. Ήταν πιστός στο Κόμμα, "πίστευε", όπως θα λέγαμε, και διακινδύνευε καθημερινά τη ζωή του. Αλλά, την ίδια στιγμή, υπόγεια, φαίνεται πως κάτι άλλο διαμορφωνόταν που αποδείχτηκε δυνατότερο από όλα. Αυτό το "άλλο πράγμα", το μη επακριβώς διατυπώσιμο -ο Κόσμος;- τον παρέσυρε να ατενίζει πέρα από τον οριοθετημένο ορίζοντα. Έφηβος ήδη ύψωσε το ανάστημά του ενάντια στην οικογένεια και στράφηκε σε χώρους εκτός του στενού του κύκλου. Η ίδια δύναμη που τον "κατοικούσε" και τον ωθούσε προς τα εμπρός τον έκανε να ανακαλύψει τον κομμουνισμό, τους στόχους του και τις πολυσχιδείς οργανώσεις του. "Ο πραγματικός κομμουνιστής πρέπει να ξέρει να κρατά το όπλο στ ένα χέρι και τα ποιήματα του Ρίλκε στο άλλο", έλεγε στους συντρόφους του. [...]
[Μετά την Απελευθέρωση]Οι κομμουνιστικές οργανώσεις εγκαθίστανται σε ένα μεγάλο οίκημα με άνετα γραφεία και πολλαπλές υπηρεσίες: μια γραφεικρατική δύναμη. Τότε, περισσότερο από ποτέ, ο Αξελός καταλήφθηκε από τη διάθεση να σπάσει τα κυρίαρχα πλαίσια, να θέσει τα πάντα σε αμφισβήτηση. [...]
[Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών]Ο Αξελός βρισκόταν στην πρώτη γραμμή, στις ομάδες επίθεσης του κόμματος. Και οι κριτικές του; "Δεν έχουμε καιρό, τώρα, για αμφιβολίες".
Στην Αθήνα, την ώρα μιας επίθεσης στο κτήριο της Γενικής Ασφάλειας, ο Αξελός συνελήφθη και ξυλοκοπήθηκε βάναυσα. Με πολλούς άλλους καταδίκους, τον στήνουν στον τοίχο. Οι στρατιώτες παίρνουν θέση. Ο διπλανός του τού ψελλίζει: "Σταμάτα πια, αυτό το ειρωνικό χαμόγελο". Οι στρατιώτες ρίχνουν. Με άσφαιρα πυρά. Τους μετα φέρουν σε μια φυλακή, ύστερα σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στη θάλασσα. Ο Αξελός δραπετεύει με καμιά πενηνταριά άλλους: μια νύχτα του Δεκέμβρη, περνούν κάτων από τα συρματοπλέγματα, και τρέχουν ως τα βράχια· από ένα σκοπευτήριο, ένα μυδραλλιοβόλο αρχίζει να βάλλει· ο Αξελός βουτάει στην παγωμένη θάλασσα. Όσοι δίστασαν, έστω κι ένα δευτερόλεπτο, γαζώθηκαν επί τόπου. Κολυμπά. Και φθάνει στην Αθήνα. Με άλλους σαράντα. Και πάντα μέσα στη βία του Εμφυλίου. [...]
Στο δοκίμιό του "Ο Εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα",[...]ο Αξελός κάνει, όπως διευκρινίζει ο ίδιος, "μαρξιστική ανάλυση ενός μαρξιστικού γεγονότος". Βλέποντας πια με την απαιτούμενη απόσταση τον ένοπλο αγώνα στον οποίο είχε συμμετάσχει, καταδεικνύει με τρόπο ιδιαίτερα ευκρινή πως το Κ.Κ.Ε., μη έχοντας δικό του καθορισμένο κοινωνικό σχέδιο, μη έχοντας ελληνικά, έστω και εμβρυακά "σοβιέτ", δεν θα μπορούσε, με μόνο τον εμφύλιο -όσο αποτελεσματικός κι αν ήταν- να χτίσει μια νέα κοινωνία. [...]
Συνδυάζοντας αυτό που ο Μαρξ αποκαλούσε "το όπλο της κριτικής" με την "κριτική των όπλων", ο Αξελός επιχειρεί την ανάλυση ενός ιστορικού γεγονότος που εμπλέκεται με την ίδια του τη ζωή.
Αυτό το δοκίμιο μας επιτρέπει να αντιληφθούμε δύο πράγματα. Το πρώτο είναι να εξερευνήσουμε τη μαρξιστική ρίζα -που όμως δεν είναι η μόνη- της σκέψης του Αξελού. Το δεύτερο, πως είναι η πρώτη φορά που αντανακλάται με τρόπο εκθαμβωτικό αυτό που θα αποτελέσει την πιο βαθιά αναζήτηση της ύπαρξής του: το δέσιμο ζωής και σκέψης, θεωρίας και πράξης, η αντίθεση και η ένωση των οποίων παραμένουν προβληματικές.
[...][Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας]Ο Αξελός συλλαμβάνεται εκ νέου και λίγο αργότερα αφήνεται ελεύθερος. Και πάλι θα διευθύνει ένα σεμινάριο μαρξιστικής διαφώτισης για τα μέλη του Κόμματος και παράλληλα θα έχει την ευθύνη μιας φοιτητικής εφημερίδας, της Φοιτητικής Φωνής.[...]
Είχε όμως πια χάσει την πίστη του στην ικανότητα του κομμουνισμού να δημιουργήσει μια νέα κοινωνία. Παρ'όλα αυτά θα μείνει ακόμα στο Κόμμα. Δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να φανεί πως επέστρεφε στην "τάξη" του κι ακόμα λιγότερο πως φοβόταν το καθεστώς της ακροδεξιάς που κέρδιζε όλο και περισσότερο έδαφος.
[...]Τις τελευταίες μέρες του Δεκεμβρίου του 1945, ο Αξελός, μαθητής του Γαλλικού Ινστιτούτου και βοηθούμενος από τη Γαλλία, θα εγκαταλείψει με τη σειρά του την Ελλάδα γαι το Παρίσι, μαζί με μια σειρά υποτρόφους της γαλλικής κυβέρνησης. μαζίτου στο ίδιο καράβι, το Ματαρόα, κι άλλοι νέοι Έλληνες που θα γίνουν διάσημοι. Μεταξύ αυτών: [...][Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, η Μιμίκα Κρανάκη, ο Κώστας Παπαϊωάννου, ο Νίκος Σβορώνος, ο Κωνσταντλινος Βυζάντιος και η Μάτση Χατζηλαζάρου. Αργότερα θα έρθουν στο παρίσι και ο Ιάνης Ξενάκης και ο Ιάσων Μολφέσης][...]
Αμέσως μετά την εγκατάστασή του στο Παρίσι ο Αξελός επιδεικνύει σπάνια διαύγεια σε σχέση με την πολιτική κατάσταση στη Γαλλία όπως επίσης και με τη γενικότερη κατάσταση του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος.[...]
Ως προς την πολιτική του, ο Αξελός θεωρούσε το γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα ιδιαιτέρως μικροαστικό και ουδόλως επαναστατικό παρά τηνν επαναστατικοφανή φρασεολογία του. Οι πρώτες του επαφές με ένα μέλος της κεντρικής επιτροπής -δεν θυμάται πια με ποιο- του άνοιξαν τα μάτια. Το συγκεκριμένο άτομο θα του "εξηγήσει" πως ο εμφύλιος στον οποίο είχε εμππλακεί το Κ.Κ.Ε. -αν και με αρκετά διφορούμενα- δεν θα μπορούσε να ήταν η απόφαση ενός κομμουνιστικού κόμματος, αλλά μονάχα ενός τροτσκιστικού κινήματος, πράγμα που σήμαινε, ενός κινήματος προδοτών, αποστατών καιροσκόπων ή, όπως συνηθιζόταν να λέγεται στη γλώσσα των τότε κομμουνιστών, συμμάχων, εκ των πραγμάτων του καπιταλισμού. Στο δοκίμιο τού Αξελού "Ο Εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα", διαβάζουμε αυτές τις γραμμές: "Στη Γαλλία, ο Maurice Thorez θα αφήσει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία τη διάλυση του πατριωτικού στρατού στον de Gaulle· και το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας θα κάνει ό,τι μπορεί για να αποκαταστήσει την οικονομία και το στρατό του αστικού και καπιταλιστικού γαλλικού κράτους. Η Ε.Σ.Σ.Δ. δεν φαινόταν να ήθελε τη Δυτική Ευρώπη· κι έτσι το Κ.Κ.Γ. μπορούσε να θέσει εαυτόν υπερασπιστή της ιδιοκτησίας και να ζητήσει την αύξηση της παραγωγής. Με τη γαλλική μικροαστική της σοφία, λοιπόν, η καθοδήγηση του Κ.Κ.Γ. κατηγόρησε την καθοδήγηση του Κ.Κ.Ε. για τροτσκιστικό καιροσκοπισμό, διότι διαφώνησε με τη διάλυση του λαϊκού στρατού, αρνούμενη κατά συνέπεια την πλήρη αποδοχή των κανόνων του παιχνιδιού που είχαν συναποφασίσει οι δυτικοί σύμμαχοι και η εθνική αστική τάξη".
Αμέσως μετά την άφιξή του στη Γαλλία, ο Αξελός θα κόψει κάθε επαφή με το Κ.Κ.Γ. Και, βεβαίως, λίγο μετά θα διαγραφεί και από το Ελληνικό, καταγγέλοντας ανοιχτά τη γραφειοκρατία και την ιδεολογική σκλήρυνση του κομμουνιστικού κινήματος. Δεν αφέθηκε δε να γοητευθεί ποτέ από τον τροτσκισμό. Όταν ο συμπατριώτης του Μιχάλης Ράπτης-Πάμπλο, γραμματέας της 4ης Διεθνούς, τον πλησίασε για να του ζητήσει να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο Κίνημα, ο Αξελός αρνήθηκε κατηγορηματικά. Ο τροτσκισμός ήταν κι αυτός, κατά την άποψή του, παραλλαγή του υμαρξισμού-λενινισμού και, όλα τούτα, το σύνολο δηλαδή των λεγομένων επαναστατικών κινημάτων, τού φαίνονταν πια ελάχιστα ριζοσπαστικά και κυρίως ότι στερούνταν πλήρως ριζοσπαστικής σκέψης· τα έβρισκε στραμμένα προς το παρελθόν, απόντα από το παρόν και τυφλά ως προς το μέλλον. [...]
Ο Αξελός, μέσα από όλη αυτή την εμπειρία, θα κατανοήσει σαφώς πως η κάθε λεγόμενη επαναστατική πράξη που υπήρξε όντως κατέληγε πάντοτε στην κατάληψη της εξουσίας από μια νέα κρατική γραφειοκρατία. Και πως αυτό δεν είχε βεβαίως σε τίποτα να κάνει με τη συνολική αλλαγή της κοινωνίας που επαγγέλλεται η επανάσταση. Θα αποτραβηχτεί επομένως οριστικά από τη μαρξιστική στράτευση -και από κάθε στράτευση- κρατώντας όμως πάντοτε μια αριστερή ευαισθησία. Αρνούμενος κατηγορηματικά τους χαρακτηρισμούς απολίτικος ή άπατρις, δεν θα καταφέρει ωστόσο να ταυτιστεί ποτέ πια με κάποιο ζήτημα, σε σημείο ώστε να συμμετάσχει ενεργά σε πολιτική οργάνωση.
Από τούδε και στο εξής, η απόπειρα μιας άλλης οργάνωσης της εποχής και του κόσμου θα περνά, για τον Αξελό, μέσα από τη σκέψη του και τη ζωή του. Δια μέσου της ανάγνωσης αυτής, θα καταγγέλει τις "επαναστατικές" φρικαλεότητες κι αυταπάτες καθώς και την πεζότητα και την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Η ανάγκη την οποία αισθάνθηκε πολύ νωρίς μιας επανάστασης μέσα από και με την σκέψη τον έκανε ταυτόχρονα να παραιτηθεί από την άμεση επιρροή των πολιτικών γεγονότων. Η άβυσσος που χώριζε τη θεωρία από την πράξη τού έδειξε με τρόπο αμετάκλητο πως έπρεπε να ζήσει και να σκεφτεί αλλιώς, με όρους άλλους από αυτούς του μαρξιστικού-λενινιστικού δογματισμού.
Όσο για το μέλλον της πλανητικής πολιτικής, συχνά καταδεικνύει μέσα στο έργο του ότι του φαίνεται να οδηγείται ανεπιστρεπτί προς την τεχνο-γραφειοκρατική, δημοκρατικο-ολοκληρωτική ισχύ και τον κρατικό καπιταλο-σοσιαλισμό του οποίου ο "σοσιαλ-φιλελευθερισμός" αποτελεί μέρος. Τα πάντα υπερκαλύπτονται από τους νόμους της αγοράς. Με άλλα λόγια: η υψηλή πολιτική έχει αντικατασταθεί από την τεχνικιστική διαχείριση και διοίκηση τού πλανήτη.
Ευτυχής που ήταν εν ζωή, ευτυχής που ξέφυγε από τον θριαμβευτικό σταλινισμό της εποχής που τον είχε -αυτόν και πολλούς άλλους- απατήσει, συνεχίζει να στοχάζεται τον Μαρξ, χωρίς όμως πια, αμέσως μετά τον πόλεμο, να αποδέχεται τον όρο του μαρξιστή με τη φιλοσοφική έννοια του όρου. Όπως, εξάλλου, αργότερα, δεν θα αποδεχτεί τους χαρακτηρισμούς τού ηρακλειτιανού ή του χαϊντεγκεριανού φιλοσόφου. Στη ριζική πολιτική στράτευση -όπου διακινδυνεύει κανείς τη ζωή του- ο Αξελός θα αντιπαραθέσει τη ριζική επίσης στράτευση μέσα από τη σκέψη. [...]

από το βιβλίο του Eric Havilland "ΚΩΣΤΑΣ ΑΞΕΛΟΣ Βίος Στοχαστικός-Βιωμένη Σκέψη" Εκδόσεις Εστία, 1998 Μετάφραση Στέλλα Μανέ

* από την συνέντευξη του Κ.Αξελού στην εκπομπή "Παρασκήνιο"