α. Η αντιπροσώπευση
Οι αρχαίοι δεν γνωρίζουν την υποκριτική και απατηλή έννοια της αντιπροσωπείας του λαού, όπως δεν την γνωρίζουν και οι μεγάλοι φιλόσοφοι συμπεριλαμβανομένου και του Ρουσσώ. Για τους αρχαίους, το ζήτημα δεν έμπαινε καν, ο δε λόγος είναι εμφανής. Από την στιγμή κατά την οποία, αμετάκλητα και για ορισμένο χρονικό διάστημα (π.χ. πέντε χρόνια), αναθέτει κανείς την εξουσία σε ορισμένους ανθρώπους, έχει μόνος του αλλοτριωθεί πολιτικά. Ο Ρουσσώ έγραφε για τους Άγγλους (γιατί τότε η Αγγλία μόνο είχε κοινοβούλιο): Οι Άγγλοι νομίζουν ότι είναι ελεύθεροι μία μέρα στα πέντε χρόνια. Στο σημείο αυτό ο Ρουσσώ είναι, βέβαια, ενδοτικός, διότι, φυσικά, ούτε μια μέρα στα πέντε χρόνια δεν είναι ελεύθεροι: αυτό που σκέφτεται κανείς, οι επιλογές που κάνει αυτή τη μέρα έχουν ήδη καθοριστεί (και πολύ περισσότερο στη σημερινή εποχή) από τα προηγούμενα πέντε χρόνια: από τον εκλογικό νόμο, από τα υπάρχοντα κόμματα, τους υποψηφίους κλπ.
Υπάρχει, στο σημείο αυτό, μια βασική πολιτική αλλοτρίωση, που οι αρχαίοι δεν είχαν καν αντιμετωπίσει ως πολιτική δυνατότητα, δεδομένου ότι θεωρούσαν πως κανείς δεν μπορεί να αντιπροσωπεύσει τον πολίτη στην Εκλησία του Δήμου. Μ' άλλα λόγια, δεν υπήρχε αυτή η θεολογική ιδέα σύμφωνα με την οποία η κυρίαρχη υπόσταση του λαού, μετά από μια μυστηριώδη χημική διαδικασία, συμπυκνώνεται μια Κυριακή και, μέσω επιφοιτήσεως, βρίσκει σκήνωμα σε 300 ανθρώπους, οι οποίοι την διατηρούν και την μεταφέρουν ενσαρκώνοντάς την για πέντε χρόνια μέχρι, να ξαναδιαλυθεί μέσα στον λαό που την ξανασυμπυκνώνει και την μεταφέρει στους 300 κ.ο.κ.
β. Οι εκλογές
Το δεύτερο χαρακτηριστικό μπορεί να φανεί παραδοξολογία και ίσως ερεθίσει μερικούς -τόσο το καλύτερο άλλωστε. Για τους αρχαίους, η αρχή και η ιδέα της δημοκρατίας δεν είναι καθόλου αυτό που νομίζουμε εμείς σήμερα, δηλαδή οι εκλογές.
Είναι η ψήφος, βεβαίως, (ψήφιζαν, ναι ή όχι, για τα διάφορα θέματα). Δεν θεωρούσαν όμως ότι οι άρχοντες εκλέγονται. εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις, στις οποίες ήδη αναφέρθηκα, οι άρχοντες αναδεικνύονται με κλήρο. Από τον Ηρόδοτο μέχρι και τον Αριστοτέλη, θεωρούσαν (και εφιστώ την προσοχή στο σημείο αυτό) ότι οι εκλογές είναι θεσμός αριστοκρατικός. Κι αν το καλοσκεφτεί κανείς, το πράγμα είναι προφανές. Εκλέγει κανείς αυτούς που θεωρεί άριστους, ενώ, ταυτόχρονα, κάθε υποψήφιος προσπαθεί να πείσει τους εκλογείς ότι είναι άριστος. Βέβαια η λέξη άριστος έχει διπλή σημασία (την σημασία της καταγωγής και της εγγενούς αξίας του ατόμου). Αλλά για τους αρχαίους, η εκλογή είναι, κατά κύριο λόγο, αρχή αριστοκρατική.
Στο σημείο αυτό υπεισέρχεται και ένα άλλο κεφαλαιώδες θέμα, το θέμα της αρμοδιότητας. Για την αρχαία ελληνική αντίληψη, δεν υπάρχουν αρμόδιοι στον πολιτικό τομέα· η γνώμη όλων βαραίνει το ίδιο. Δεν υπάρχει επιστήμη ή τέχνη -με την αρχαία ελληνική έννοια του όρου- των πολιτικών πραγμάτων, η γνώση της οποίας να επιτρέπει στους κατόχους της να θεωρούνται καλύτεροι ως κυβερνήται. Στα πεδία όπου αναμφισβήτητα απαιτείται τέχνη ή ειδικές γνώσεις, οι Αθηναίοι διεξάγουν εκλογές. Εκλέγουν, π.χ., κάθε χρόνο δέκα στρατηγούς σε στρατιωτικά αξιώματα. Σ' αυτό το πεδίο μπαίνει πράγματι ζήτημα επιλογής του αρίστου, ο οποίος και διακρίνεται απ' ότι έχει ήδη κάνει, απ' όλη του την συμπεριφορά κλπ. Δεδομένης βέβαια της σημασίας που είχε τότε ο πόλεμος, οι στρατηγοί παίζουν, κατά κάποιο τρόπο, πολιτικό ρόλο.
Σημασία, όμως, έχει η αρχαία ελληνική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία, ζήτημα αναδείξεως με εκλογή μπαίνει μόνο όπου υπάρχει τεχνική αρμοδιότητα, οπότε και έχει νόημα να διαλέξει κανείς τον καλύτερο τεχνίτη.
Εμφανίζεται, επομένως, το ερώτημα: Ποιος είναι ο αρμόδιος να διαλέξει τον καλύτερο τεχνίτη; Είναι καταπληκτικό ότι, τόσο για την κοινή γνώμη των πολιτών, όσο και για τον πιο αντιδραστικό και κατ' εξοχήν αντιδημοκρατικό φιλόσοφο, δηλαδή τον Πλάτωνα, η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα, που διαρκώς επανέρχεται είναι η ίδια: Ο αρμόδιος να διαλέξει τον καλύτερο τεχνίτη δεν είναι ένας άλλος τεχνίτης αλλά αυτός που χρησιμοποιεί το προϊόν της εργασίας του. Ο καβαλάρης είναι ο αρμόδιος να εκφέρει γνώμη για τον καλύτερο πεταλωτή ή σαμαρτζή και όχι ένας άλλος πεταλωτής. Συνεπώς, αυτός που ενδείκνυται να διαλέξει τον καλύτερο πολιτικό, είναι αυτός που χρησιμοποιεί τις πολιτικές του ικανότητες, δηλαδή ο λαός. Κρίνοντας από το αποτέλεσμα, δηλαδή τις επιλογές που κάνανε οι Αθηναίο, καταλαβαίνει κανείς ότι κάποιο δίκο υπάρχει στην ιδέα αυτή. Διάλεξαν ανθρώπους σαν τον Θεμιστoκλή και τον Περικλή, βράβευσαν τραγωδίες σαν την Αντιγόνη κλπ.
γ. Το κράτος
Το τρίτο σημείο που πρέπει να θιγεί είναι η περίφημη έννοια του κράτους. Η αρχαία ελληνική πόλις δεν μπορεί να ονομασθεί κράτος με την έννοια που έχει ο όρος αυτός σήμερα, δηλαδή την έννοια ενός μηχανισμού ανεξάρτητου και ξέχωρου από την κοινωνία. Η αρχαία ελληνική κοινότητα είναι πόλις, πολιτεία και όχι κράτος. Όταν οι Νεοέλληνες, με την βοήθεια των προστάτιδων δυνάμεων και των Βαυαρών, έφτιαξαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος, πήρανε τη λέξη αυτή από τα αρχαία ελληνικά όπου δηλώνει, απλώς και ορθότατα, την ωμή βία.
Οι ξένοι φιλόλογοι, και ιδίως οι Γερμανοί, μεταφράζοντας την Πολιτεία του Πλάτωνα με τον τίτλο Der Staat, δημιουργούν τεράστια παρεξήγηση. Τον Σεπτέμβριο του '39 οι Waffen-SS εδημοσίευσαν μια γερμανική μετάφραση του Επιταφίου του Περικλή, του υψηλότερου δημοκρατικού κειμένου που έχει ποτέ γραφτεί. Στην μετάφραση αυτή, η αντικατάσταση της λέξεως «πόλις» από τη λέξη «Κράτος» αρκεί για να γίνει το κείμενο περίπου ναζιστικό. Λέει ο Περικλής: «οι άνθρωποι αυτοί θυσίασαν τον εαυτό τους για την πόλη». Τι είναι η πόλις; Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη: «ἄνδρες γάρ πόλις», πόλις είναι οι Αθηναίοι. Επομένως η φράση του Περικλή σημαίνει ότι οι άνθρωποι θυσίασαν τον εαυτό τους για τους άλλους, για τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Αυτό στα γερμανικά αποδίδεται με το: «θυσίασαν τον εαυτό τους για το κράτος».
Το ίδιο και με το περίφημο βιβλίο του Αριστοτέλη που ανακαλύφθηκε τον ΧΙΧ αι. την Ἀθηναίων Πολιτεία. Καθηγητές πανεπιστημίου, ελληνιστές που ξέρουν ελληνικά εκατό φορές καλύτερα από μένα, μεταφράζουν : Η Πολιτεία των Αθηνών, λάθος στοιχειώδες, για το οποίο θα έπρεπε να απορρίπτεται πρωτοετής φοιτητής και το οποίο οφείλεται, φυσικά, σε προβολή σχημάτων της εποχής των μεταφραστών. Για τους αρχαίους Έλληνες δεν υπάρχει Πολιτεία των Αθηνών. Αθήναι είναι γεωγραφική έκφραση. Η πόλη είναι οι Αθηναίοι. Ἄνδρες γάρ πόλις. Ο Θουκυδίδης δεν μιλάει ποτέ για Αθήνα ή και για οποιαδήποτε άλλη πόλη. Όταν πρόκειται για την πόλη λέει: οι Αθηναίοι, οι Κορίνθιοι, οι Μυτιληναίοι. Λέει: Αθήνα, Κόρινθος κλπ. όταν πρόκειται για τον τόπο. Η πόλις δεν είναι γεωγραφικός προσδιορισμός. Πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνος, απελπισμένος ο Θεμιστοκλής γιατί οι υπόλοιποι Έλληνες δεν δέχονται τα επιχειρήματά του να δοθεί η μάχη στο μέρος αυτό απειλεί λέγοντας: εμείς (που έχουμε τα περισσότερα καράβια) θα φύγουμε και θα φτιάξουμε μια άλλη πόλη αλλού, στην Ιταλία. Με αυτό εννοεί ότι η Αθήνα θα είναι εκεί πέρα, ότι η Αθήνα είναι εκεί που είναι οι Αθηναίοι και όχι οι Αθηναίοι εκεί που είναι η Αθήνα. Κι όμως, ένας Θεός ξέρει αν οι Αθηναίοι ήταν συνδεδεμένοι με την γη τους. Θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως τους μόνους αυτόχθονες Έλληνες, θεωρούσαν ότι είχανε φυτρώσει μέσα από τη γη. Η εδαφική αντίληψη της πολιτικής κοινότητας είναι σύγχρονη αντίληψη. Αρχίζει στους ρωμαϊκούς χρόνους και κορυφώνεται με την φεουδαρχία.
Θα σταματήσω εδώ, αν και θα είχα πολλά να προσθέσω. Θα προσπαθήσω μόνο, συνοψίζοντάς τους σε λίγες φράσεις, να κάνω σαφέστερους τους λόγους για τους οποίους όλα αυτά διατηρούν μια εξαιρετική επικαιρότητα.
Θα υπενθυμίσω ότι κάθε φορά που ξεκίνησε ένα πραγματικά δημοκρατικό πολιτικό κίνημα στους τελευταίους αιώνες -κι αυτό ισχύει κατ' εξοχήν για τις αρχές του εργατικού κινήματος- ξαναεφεύρε, ξαναεπινόησε, ξαναδημιούργησε μερικές από τις βασικές ιδέες για τις οποίες μιλήσαμε σήμερα.
Η ιδέα της άμεσης δημοκρατίας βρίσκεται σαφώς στην αμερικανική επανάσταση του 1776. Τα Town Hall Meetings, δηλαδή οι συνελεύσεις όλων των πολιτών, οι οποίοι αποφασίζουν από κοινού για την συμμετοχή στον πόλεμο εναντίον των Άγγλων, για τους φόρους, για το Σύνταγμα της Πολιτείας ή της Ομοσπονδίας, έχουν τεράστια σημασία. Ακόμα και σήμερα, ο θεσμός αυτός διατηρεί μια κάποια ζωτικότητα στην σύγχρονη Αμερική, με την μορφή της άμεσης συμμετοχής των πολιτών στις αποφάσεις των τοπικών μονάδων αυτοδιοίκησης.
Πολύ περισσότερο συναντά κανείς το στοιχείο αυτό στους κανονισμούς που θέσμισαν τα αγγλικά συνδικάτα τα πρώτα πενήντα ή εξήντα χρόνια της υπάρξεως τους. Τα μέλη των συνδικάτων κατελάμβαναν εκ περιτροπής όλες τις υπεύθυνες θέσεις. Όχι μόνο δεν υπήρχαν μόνιμοι αρχηγοί -τους οποίους αργότερα πολύ σωστά ονομάζουμε γραφειοκράτες των συνδικάτων- αλλά δεν υπήρχαν καν εκλεγόμενοι. Οι επικεφαλής θήτευαν εκ περιτροπής.
Ας σημειωθεί ότι ο Λένιν, σ' ένα απ' τα νεανικά του έργα, χαρακτηρίζει αυτό τον τρόπο οργάνωσης σαν πρωτόγονη δημοκρατία. Στη συνέχεια, στο Κράτος και Επανάσταση, όπου υπεραμύνεται τρόπον τινά της αμέσου δημοκρατίας, τον αποκαλεί, ακριβώς, άμεση δημοκρατία και τον επαινεί. Η τρίτη φάση του δράματος είναι, φυσικά, αυτό που έκανε ο ίδιος μετά από τον Οκτώβρη, όπου ούτε άμεση, ούτε αντιπροσωπευτική δημοκρατία υπάρχει· αλλά αυτό βέβαια είναι μια άλλη ιστορία.
Δεύτερο στοιχείο: η ανακλητότητα. Η ανακλητότητα των υπευθύνων ήταν ένας από τους θεσμούς της Κομμούνας του Παρισιού -για τον οποίο και την επαίνεσε ο Μαρξ. Αυτό σημαίνει ότι κάθε υπεύθυνος είναι ανακλητός διαρκώς απ' αυτούς που τον εξέλεξαν, ασχέτως τακτών προθεσμιών εκλογής κλπ.
Την ανακλητότητα την συναντάμε επίσης στην αρχή της εκλογής των αντιπροσώπων στα πραγματικά σοβιέτ, πριν να υποδουλωθούν τελείως στο Κόμμα. Ίσχυσε και στα εργατικά συμβούλια στη Ιταλία και στην Γερμανία το '20-'21, όπως και στην Ουγγαρία το '56.
Τέλος, αν και δεν χρειάζεται καν να το υπενθυμίσω, η αυτοκυβέρνηση, δηλαδή η κατάργηση της αντινομίας μεταξύ κράτους-ανεξάρτητου μηχανισμού αφ' ενός και κοινωνίας αφ' ετέρου, με την αναδημιουργία μιας πραγματικής πολιτικής κοινότητας, μιας κοινωνικής ομάδας που είναι ικανή να αυτοκυβερνάται, που δεν έχει ανάγκη από ένα εξωτερικό μηχανισμό εξειδικευμένο και επιφορτισμένο με το έργο αυτό, ήταν και παραμένει ένας από τους κεντρικούς σκοπούς κάθε κινήματος που επιδιώκει μια ριζική αναμόρφωση της σημερινής κοινωνίας προς την κατεύθυνση μιας αυτόνομης κοινωνίας μέσα στην οποία να ζουν αυτόνομα οι άνθρωποι.
από το βιβλίο του Κορνήλιου Καστοριάδη: Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα, εκδ. Ύψιλον. (Περιέχει το κείμενο μιας διάλεξης που έδωσε ο Κ.Καστοριάδης στο Λεωνίδιο, στις 17 Αυγούστου 1984, και την συζήτηση που ακολούθησε. Την απομαγνητοφώνηση έκανε η Τέτα Παπαδοπούλου, και την επιμέλεια η σύζυγος του συγγραφέα, Ζωή.)
Στο video από το YouTube, λίγα λεπτά από την εκπομπή Παρασκήνιο αφιερωμένη στον Κ.Καστοριάδη, της Τέτας Παπαδοπούλου, όπου και ένα μικρό απόσπασμα από τη διάλεξή του στο Λεωνίδιο.
**Αποποίηση ευθύνης: Δεν είμαι ο ιδιοκτήτης οποιουδήποτε τμήματος του οπτικοακουστικού υλικού το οποίο και παρατίθεται εδώ για εκπαιδευτικούς σκοπούς.***
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου