Disaster capitalism

ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΙΝΑΙ ΟΜΟΡΦΟ

(BLANK IS BEAUTIFUL)

ΤΡΕΙΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΣΒΗΝΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΞΑΝΑΦΤΙΑΧΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Οι άνθρωποι όμως της εποχής εκείνης είχον παρεκτραπή και διαφθαρή ενώπιον του Θεού και επλημμύρησεν η γη από κάθε αδικίαν. Και είδε Κύριος ο Θεὸς την γην, και ην κατεφθαρμένη, ότι κατέφθειρε πάσα σάρξ την οδὸν αυτού επί της γης. Είδε Κύριος ο Θεός την γην, όπου κατοικούσαν οι άνθρωποι, ότι ήτο αθεραπεύτως διεφθαρμένη, διότι κάθε άνθρωπος είχε παρεκκλίνει από την ευθείαν οδόν και επορεύετο τον δρόμον της διαφθοράς. Και είπε Κύριος ο Θεὸς τῷ Νώε· καιρὸς παντὸς ανθρώπου ήκει εναντίον μου, ότι επλήσθη η γη αδικίας απ᾿ αυτών, και ιδοὺ εγὼ καταφθείρω αυτοὺς και την γην.

- Γένεσις 6:11

Το Σοκ και το Δέος είναι πράξεις που δημιουργούν φόβους, κινδύνους, και καταστροφή που είναι ακατανόητες στο λαό γενικά, σε ειδικά στοιχεία/τομείς της απειλούμενης κοινωνίας, ή στην ηγεσία. Η φύση με τη μορφή ανεμοστροβίλων, τυφώνων,  σεισμών, πλημμυρών, ανεξέλεγκτων πυρκαγιών, λιμού, και ασθενειών μπορεί να προκαλέσει Σοκ και Δέος.

- Σοκ και Δέος: Επιτυγχάνοντας την Ταχεία Κυριαρχία, το στρατιωτικό δόγμα για τον πόλεμο των ΗΠΑ στο Ιράκ.

Συνάντησα τον Τζαμάρ Πέρρυ τον Σεπτέμβριο του 2005, στο καταφύγιο του Ερυθρού Σταυρού στο Μπάτον Ρουζ της Λουιζιάνα. Διανεμόταν φαγητό από χαμογελαστούς νεαρούς Σαϊεντολόγους, και αυτός στεκόταν στην ουρά. Είχα μόλις συλληφθεί επειδή μιλούσα με τους πρόσφυγες από την εκκενωμένη πόλη χωρίς συνοδεία και τώρα προσπαθούσα όσο μπορούσα να αναμιχθώ μαζί τους, μια λευκή Καναδή σε μια θάλασσα νότιων Αφροαμερικανών. Γλίστρησα στην ουρά του φαγητού πίσω από τον Πέρρυ και του ζήτησα να μου μιλά σα να ήμασταν παλιοί φίλοι, κάτι που ευγενικά δέχτηκε να κάνει.

Γεννημένος και μεγαλωμένος στη Νέα Ορλεάνη, βρισκόταν μακριά από την πλημμυρισμένη πόλη εδώ και μια εβδομάδα. Έμοιαζε γύρω στα δεκαεφτά αλλά μου είπε πως ήταν εικοσιτριών. Η οικογένεια του κι αυτός περίμεναν ατελείωτες ώρες τα λεωφορεία της εκκένωσης· καθώς αυτά δεν έφτασαν ποτέ χρειάστηκε να περπατήσουν κάτω από τον καυτό ήλιο. Τελικά κατέληξαν εδώ, στο τεράστιο συνεδριακό κέντρο, εδώ όπου κανονικά πραγματοποιούνται εκθέσεις φαρμακευτικών προϊόντων και το "Capital City Carnage: Η υπέρτατη μάχη σε ατσάλινο κλουβί", τώρα φρακαρισμένο με 2.000 ράντζα και ένα χαοτικό μίγμα από οργισμένους, εξαντλημένους ανθρώπους επιτηρούμενους από ευέξαπτους στρατιώτες της Εθνικής Φρουράς που μόλις είχαν επιστρέψει από το Ιράκ.

Τα νέα που κυκλοφορούσαν την ημέρα εκείνη στο καταφύγιο ήταν πως ο Ρίτσαρντ Μπέικερ, ένας εξέχων ρεπουμπλικάνος γερουσιαστής της πόλης τους, είχε πει σε κάποιους λομπίστες "Καθαρίσαμε επιτέλους με το σύστημα της δημόσιας στέγασης (public housing) στη Νέα Ορλεάνη. Εμείς δε μπορούσαμε να το κάνουμε, αλλά ο Θεός τα κατάφερε". Ο Τζόζεφ Κανιθάρο, ένας απο τους πλουσιότερους εργολάβους της Νέας Ορλεάνης, είχε μόλις εκφράσει ένα παρόμοιο συναίσθημα: "Νομίζω πως έχουμε μια άγραφη σελίδα (clean sheet), για να αρχίσουμε ξανά. Και μαζί μ' αυτή την άγραφη σελίδα έχουμε και μερικές πολύ μεγάλες ευκαιρίες." Ολόκληρη εκείνη την εβδομάδα το νομοθετικό σώμα της πολιτείας της Λουιζιάνα στο Μπάτον Ρουζ, κατακλυζόταν από λομπίστες εταιρειών που βοηθούσαν στο κλείδωμα αυτών των μεγάλων ευκαιριών: χαμηλότεροι φόροι, λιγότεροι έλεγχοι, φτηνότεροι εργάτες και "μια μικρότερη, ασφαλέστερη πόλη" - κάτι που πρακτικά σήμαινε σχέδια για την ισοπέδωση του συστήματος δημόσιας στέγασης και την αντικατάστασή του από ιδιωτικά συγκροτήματα κατοικιών (condos). Ακούγοντας όλα αυτά περί "νέας αρχής" και "άγραφων σελίδων", μπορούσες σχεδόν να ξεχάσεις την τοξική σούπα των μπάζων, των χημικών διαρροών και των ανθρώπινων υπολειμμάτων που βρίσκονταν λίγα μόλις χιλιόμετρα παρακάτω στην εθνική οδό.

Πίσω στο καταφύγιο, ο Τζαμάρ δεν μπορούσε να σκεφτεί τίποτ' άλλο. "Ειλικρινά δεν νομίζω ότι η πόλη καθαρίζεται έτσι. Αυτό που βλέπω είναι ότι πολλοί άνθρωποι σκοτώθηκαν μακριά από το κέντρο. Άνθρωποι που δε θά 'πρεπε να έχουν πεθάνει."

Μιλούσε χαμηλόφωνα, αλλά ένας μεγαλύτερος άντρας που στεκόταν μπροστά μας στην ουρά τον άκουσε και γύρισε απότομα. "Τι στο καλό συμβαίνει μ' αυτούς στο Μπάτον Ρουζ; Αυτή δεν είναι ευκαιρία. Είναι μια αναθεματισμένη τραγωδία. Είναι τυφλοί;"

Μια μητέρα με δυο παιδιά παρενέβη. "Όχι, δεν είναι τυφλοί, είναι σατανικοί. Βλέπουν μια χαρά."

Ένας από αυτούς που διέκριναν την ευκαιρία στις πλημμύρες της Νέας Ορλεάνης ήταν ο Μίλτον Φρήντμαν, μέγας γκουρού του κινήματος για τον αχαλίνωτο καπιταλισμό και αυτός που πιστώνεται τη συγγραφή του κανονισμού της σύγχρονης υπερκινητικής παγκόσμιας οικονομίας. Ενενήντα τριών ετών και με εύθραυστη υγεία, ο "θείος Μίλτι", όπως είναι γνωστός στους οπαδούς του, βρήκε παρόλα αυτά το σθένος να γράψει ένα άρθρο γνώμης στην Γουόλ Στρητ Τζέρναλ τρεις μήνες μετά την κατάρρευση των φραγμάτων. "Τα περισσότερα σχολεία της Νέας Ορλεάνης έχουν καταστραφεί", σημείωνε ο Φρήντμαν, "όπως και τα σπίτια των παιδιών που φοιτούσαν σ' αυτά τα σχολεία. Τα παιδιά είναι τώρα διασκορπισμένα σε ολόκληρη τη χώρα. Αυτό είναι τραγικό. Είναι όμως και μια ευκαιρία να μεταρρυθμίσουμε ριζικά το εκπαιδευτικό σύστημα."

Η ριζοσπαστική ιδέα τού Φρήντμαν ήταν πως αντί ένα μέρος των δισεκατομμυρίων της ανοικοδόμησης να ξοδευτεί για την ανακατασκευή και τη βελτίωση του υπάρχοντος δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος της Νέας Ορλεάνης, η κυβέρνηση να διαθέσει κουπόνια (vouchers) στις οικογένειες, τα οποία θα ξόδευαν σε ιδιωτικά ιδρύματα, πολλά κερδοσκοπικά, τα οποία θα επιδοτούνταν από το κράτος. Ήταν ζωτικής σημασίας, έγραφε ο Φρήντμαν, αυτή η θεμελιώδης αλλαγή να μην αποτελέσει προσωρινή λύση αλλά μάλλον "μια μόνιμη μεταρρύθμιση."

Ένα δίκτυο από δεξιές "δεξαμενές σκέψης"(think tanks) αρπάχτηκε από την πρόταση του Φρήντμαν και επέδραμε στην πόλη μετά την καταιγίδα. Η κυβέρνηση του Τζορτζ Μπους υποστήριξε τα σχέδια τους με δεκάδες εκατομμύρια δολάρια για να μετατρέψουν τα σχολεία της Νέας Ορλεάνης σε "ναυλωμένα σχολεία"(charter schools), ιδρύματα χρηματοδοτούμενα από το δημόσιο αλλά διοικούμενα από ιδιωτικούς οργανισμούς σύμφωνα με τους δικούς τους κανόνες. Τα ναυλωμένα σχολεία προκαλούν έντονη πόλωση στις ΗΠΑ, και πολύ περισσότερο στη Νέα Ορλεάνη όπου πολλοί Αφροαμερικανοί γονείς τα θεωρούν έναν τρόπο να αντιστραφούν τα κέρδη του κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που εγγυόταν ίδιο επίπεδο εκπαίδευσης για όλα τα παιδιά. Για τον Μίλτον Φρήντμαν όμως, η γενικότερη ιδέα ενός δημόσιου σχολείου βρωμούσε σοσιαλισμό. Σύμφωνα με την άποψή του, οι μόνες λειτουργίες του κράτους ήταν "να προφυλάσσει την ελευθερία μας από τους εξωτερικούς εχθρούς αλλά και από τους συμπατριώτες μας: να διαφυλάττει το νόμο και την τάξη, να επιβάλλει ιδιωτικές συμφωνίες, να ενισχύει τις ανταγωνιστικές αγορές." Με άλλα λόγια, να προσφέρει αστυνομικούς και στρατιώτες - οτιδήποτε άλλο, συμπεριλαμβανομένης και της δωρεάν εκπαίδευσης, ήταν μια αθέμιτη παρέμβαση στις αγορές.

Σε οξεία αντίθεση με τον ρυθμό χελώνας με τον οποίο επισκευάζονταν τα φράγματα και επανερχόταν το δίκτυο του ηλεκτρικού ρεύματος, ο πλειστηριασμός του εκπαιδευτικού συστήματος της Νέας Ορλεάνης πραγματοποιήθηκε με στρατιωτική ταχύτητα και ακρίβεια. Μέσα σε 19 μήνες, και ενώ οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν ακόμη εξόριστοι από την πόλη, το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα της Νέας Ορλεάνης αντικαταστάθηκε πλήρως από ιδιωτικά "ναυλωμένα σχολεία". Πριν από τον τυφώνα Κατρίνα, το εκπαιδευτικό συμβούλιο  διεύθυνε 123 δημόσια σχολεία· τώρα μόνο 4. Πριν από την καταιγίδα, λειτουργούσαν μόνο 7 ναυλωμένα σχολεία στην πόλη· τώρα 31. Οι δάσκαλοι της Νέας Ορλεάνης εκπροσωπούνταν από ένα ισχυρό συνδικάτο· τώρα η σύμβαση του συνδικάτου είχε εξευτελιστεί και τα 47 μέλη του είχαν απολυθεί. Κάποιοι από τους νεότερους δασκάλους επαναπροσλήφθηκαν από τα "ναυλωμένα σχολεία", με μειωμένους μισθούς· οι περισσότεροι όμως όχι.

Η Νέα Ορλεάνη αποτελούσε τώρα, σύμφωνα με τους Νιού Γιορκ Τάιμς, "το κατ' εξοχήν εργαστήριο για την καθολική χρήση των "ναυλωμένων σχολείων" ", ενώ το Ινστιτούτο Αμερικανικών Επιχειρήσεων, μια Φρηντμανική δεξαμενή σκέψης, θριαμβολογούσε πως "ο Κατρίνα πέτυχε σε μια μέρα ... αυτό που οι μεταρρυθμιστές της εκπαίδευσης αποτύγχαναν για χρόνια να κάνουν". Οι δάσκαλοι του δημοσίου, εντωμεταξύ, βλέποντας τα προοριζόμενα για τα θύματα της πλημμύρας χρήματα, να κατευθύνονται για την εξάλειψη του δημοσίου τομέα και την αντικατάστασή του από τον ιδιωτικό, ονόμαζαν το σχέδιο του Φρήντμαν "μια εκπαιδυετική αρπαγή γης."

Αυτές τις ενορχηστρωμένες εναντίον του δημοσίου τομέα επιδρομές, που συντελούνται την επομένη ολέθριων γεγονότων, και συνδυάζονται με την αντιμετώπιση των καταστροφών ως συναρπαστικών ευκαιριών για τις αγορές, τις ονομάζω "καπιταλισμό των καταστροφών."(disaster capitalism)

Το άρθρο του Φρήντμαν αποτέλεσε την τελευταία του δημόσια υπόδειξη για μια πολιτική γραμμή· πέθανε περίπου ένα χρόνο αργότερα, στις 16 Νοεμβρίου 2006, ενενηντατεσσάρων ετών. Η ιδιωτικοποίηση του εκπαιδευτικού συστήματος μιας μέσης αμερικανικής πόλης ίσως μοιάζει με μέτρια  έγνοια για τον άνθρωπο που χαιρετίστηκε ως ο πιο σημαίνων οικονομολόγος του τελευταίου μισού του περασμένου αιώνα, αυτόν που είχε ως πιστούς μαθητές του αρκετούς προέδρους των ΗΠΑ, Βρετανούς πρωθυπουργούς, Ρώσους ολιγάρχες, Πολωνούς υπουργούς οικονομικών, δικτάτορες του Τρίτου Κόσμου, γραμματείς του Κινέζικου Κομμουνιστικού Κόμματος, διευθυντές του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και τους τρεις τελευταίους διευθυντές της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ. Και όμως η αποφασιστικότητά του να εκμεταλλευτεί την κρίση στη Νέα Ορλεάνη για να προωθήσει μια δογματική εκδοχή του καπιταλισμού υπήρξε ένας ιδιόμορφα ταιριαστός αποχαιρετισμός από τον ακάματο καθηγητή του ενός μέτρου και πενήντα εφτά εκατοστών, ο οποίος, στα καλύτερά του, περιέγραφε τον εαυτό ως "έναν παλαιομοδίτη ιεροκήρυκα που παραδίδει το κυριακάτικο κήρυγμα του."

Για περισσότερες από τρεις δεκαετίες, ο Φρήντμαν και οι ισχυροί του ακόλουθοι τελειοποιούσαν αυτήν ακριβώς τη στρατηγική: περιμένοντας μια μείζονα κρίση, πουλώντας μετά κομμάτια του κράτους σε ιδιώτες παίκτες ενώ ακόμα οι πολίτες παρέπαιαν ζαλισμένοι από το σοκ, και ύστερα στα γρήγορα κάνοντας τις "μεταρρυθμίσεις" μόνιμες.

Σε μια από τις σημαντικότερες μελέτες του, ο Φρήντμαν διατύπωσε με σαφήνεια το στρατηγικό γιατροσόφι της ουσίας του  σύγχρονου καπιταλισμού, αυτό που έχω αντιληφθεί ως το δόγμα του σοκ. (shock doctrine) Παρατηρούσε πως "μόνο μια κρίση -πραγματική ή αντιληπτή- παράγει πραγματική αλλαγή. Όταν συντελείται αυτή η κρίση, τα μέτρα που λαμβάνονται εξαρτώνται από τις ιδέες που υπάρχουν τριγύρω. Αυτή, νομίζω, είναι η βασική μας αποστολή: να αναπτύξουμε εναλλακτικές στις υπάρχουσες πολιτικές, να τις κρατήσουμε ζωντανές και διαθέσιμες μέχρι το πολιτικά αδύνατο να γίνει πολιτικά αναπόφευκτο." (only a crisis -actual or perceived- produces real change. When that crisis occurs, the actions that are taken depend on the ideas lying around. That, I believe, is our basic function : to develop alternatives to existing policies, to keep them alive and available until the politically impossible becomes politically inevitable) Μερικοί δημιουργούν αποθέματα από κονσέρβες και νερό προετοιμαζόμενοι για τις μεγάλες καταστροφές· οι Φρηντμανιστές δημιουργούν αποθέματα ιδεών για την ελεύθερη αγορά. Και μόλις χτυπήσει η κρίση, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σικάγο ήταν πεπεισμένος ότι ήταν ζωτικό να δράσει γρήγορα, για να επιβάλλει ταχείες και αμετάκλητες αλλαγές προτού η χτυπημένη από την κρίση κοινωνία γλιστρήσει πάλι πίσω στην "τυραννία του status quo". Εκτιμούσε πως "μια νέα διακυβέρνηση διαθέτει περίπου έξι με εννέα μήνες στη διάρκεια των οποίων να πετύχει μείζονες αλλαγές· αν δεν αδράξει την ευκαιρία να ενεργήσει αποφασιστικά την περίοδο αυτή, δεν θα ξαναβρεί παρόμοια ευκαιρία." Η παραλλαγή της συμβουλής του Μακιαβέλλι πως οι πληγές πρέπει να καταφέρονται "όλες μαζί", αποδείχτηκε ότι ήταν μια από τις διαχρονικές στρατηγικές παρακαταθήκες του Φρήντμαν.

Ο Φρήντμαν πρωτόμαθε πώς να εκμεταλλεύεται μια μεγάλης κλίμακας κρίση ή σοκ στη δεκαετία του ΄70, όταν ήταν σύμβουλος του Χιλιανού δικτάτορα, στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ. Όχι μόνο βρέθηκαν οι Χιλιανοί σε κατάσταση σοκ μετά το βίαιο πραξικόπημα του Πινοσέτ, αλλά και η χώρα είχε τρωθεί από οξύ υπερπληθωρισμό. Ο Φρήντμαν συμβούλεψε τον Πινοσέτ να επιβάλλει έναν ταχύτατο μετασχηματισμό της οικονομίας -μειώσεις φόρων, ελεύθερο εμπόριο, ιδιωτικοποιημένες υπηρεσίες, περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες και απελευθέρωση τιμών. Τελικά, οι Χιλιανοί είδαν τα δημόσια σχολεία τους να αντικαθίστανται με ιδιωτικά χρηματοδοτούμενα με κουπόνια (voucher-funded private ones). Ήταν η πιο ακραία καπιταλιστική μετατροπή που είχε ποτέ επιχειρηθεί οπουδήποτε, και έγινε γνωστή ως η επανάσταση της "Σχολής του Σικάγο", μια και πάρα πολλοί από τους οικονομολόγους του Πινοσέτ είχαν σπουδάσει υπό τον Φρήντμαν στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Ο Φρήντμαν προέβλεψε ότι η ταχύτητα, ο αιφνιδιασμός και το φάσμα των οικονομικών μετατροπών θα προκαλούσαν ψυχολογικές αντιδράσεις στους πολίτες που "διευκολύνουν την προσαρμογή." Πρότεινε μια έκφραση για αυτή την οδυνηρή τακτική: οικονομική "αγωγή με σοκ". Δεκαετίες έκτοτε, όποτε οι κυβερνήσεις επέβαλαν σαρωτικά προγράμματα ελεύθερης αγοράς, η ξαφνική αγωγή με σοκ, ή "θεραπεία του σοκ"(shock therapy), ήταν η μέθοδος που επέλεγαν.

Ο Πινοσέτ διευκόλυνε επίσης την προσαρμογή με τις δικές του αγωγές σοκ· αυτές εκτελέστηκαν στα κελιά βασανιστηρίων του καθεστώτος, καταφερόμενες στα σφαδάζοντα σώματα αυτών που κρίθηκαν πως ήταν πιθανότερο να αντιδράσουν στην καπιταλιστική μετάλλαξη. Πολλοί στη Λατινική Αμερική διείδαν μια άμεση σύνδεση ανάμεσα στα οικονομικά σοκ που οδηγούσαν στην ένδεια εκατομμύρια και στη επιδημία των βασανιστηρίων που τιμωρούσαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους που πίστευαν σε μια διαφορετική κοινωνία. Όπως έθεσε το ερώτημα ο Εντουάρντο Γκαλεάνο, ο Ουρουγουανός συγγραφέας, "Πώς είναι δυνατόν να συντηρείται αυτή η ανισότητα αν όχι μέσω των σπασμών από τα ηλεκτροσόκ;"

Ακριβώς τριάντα χρόνια αφότου αυτές οι τρεις διακριτές μορφές σοκ επέδραμαν στη Χιλή, η φόρμουλα αναδύθηκε ξανά, με πολύ μεγαλύτερη βιαιότητα, στο Ιράκ. Πρώτα ήρθε ο πόλεμος, σχεδιασμένος, σύμφωνα με τους συγγραφείς του στρατιωτικού δόγματος Σοκ και Δέος, για να "ελέγξει την βούληση του αντιπάλου, τις αντιλήψεις του, και την κατανόησή του και κυριολεκτικά να καταστήσει τον αντίπαλο ανίκανο να δράσει ή να αντιδράσει." Μετά έφτασε η ριζική οικονομική θεραπεία σοκ, επιβαλλόμενη, ενόσω η χώρα βρισκόταν ακόμα στις φλόγες, από τον απεσταλμένο των ΗΠΑ Λ. Πώλ Μπρέμερ- μαζικές ιδιωτικοποιήσεις, ολοκληρωτικά ελεύθερο εμπόριο, 15% ενιαίο φόρο (flat tax), μια δραματικά υποβαθμισμένη κυβέρνηση. Ο προσωρινός υπουργός εμπορίου του Ιράκ, Αλί Αμπντούλ-Αμίρ Αλλάουι, είπε τότε πως οι συμπατριώτες του "είχαν βαρεθεί το ρόλο του πειραματόζωου. Το σύστημα έχει δεχθεί αρκετά σοκ, δεν χρειαζόμαστε και τη θεραπεία σοκ στην οικονομία." Όταν οι Ιρακινοί αντιστάθηκαν, τους συνέλαβαν και τους οδήγησαν στις φυλακές όπου σώμα και το μυαλό υποβλήθηκαν σε περισσότερα σοκ, αυτά σαφώς λιγότερο μεταφορικά.

Ξεκίνησα ερευνώντας την εξάρτηση της ελεύθερης αγοράς από τη δύναμη του σοκ πριν από τέσσερα χρόνια, στη διάρκεια των πρώτων ημερών της κατοχής του Ιράκ. Αργότερα μεταδίδοντας από την Βαγδάτη σχετικά με τις αποτυχημένες προσπάθειες της Ουάσιγκτον να έρθει ως επακόλουθο του Σοκ και Δέος η θεραπεία σοκ, ταξίδεψα στη Σρι Λάνκα, αρκετούς μήνες μετά το ολέθριο τσουνάμι του 2004, και παρακολούθησα μια διαφορετική εκδοχή της ίδιας μανούβρας: ξένοι επενδυτές και διεθνείς πιστωτές συνεργάστηκαν για να εκμεταλλευτούν τo κλίμα πανικού ώστε να παραδώσουν ολόκληρη την όμορφη ακτογραμμή σε επιχειρηματίες που γρήγορα έχτισαν μεγάλα θέρετρα, εμποδίζοντας εκατοντάδες χιλιάδες ψαράδες από το να ξαναχτίσουν τα χωριά τους κοντά στη θάλασσα. "Από ένα σκληρό καπρίτσιο της μοίρας, η φύση χάρισε στη Σρι Λάνκα μια μοναδική ευκαιρία, και από αυτή την τεράστια τραγωδία θα προκύψει ένας παγκόσμιας κλίμακας τουριστικός προορισμός," ανακοίνωσε η κυβέρνηση της Σρι Λάνκα. Όταν ο τυφώνας Κατρίνα χτύπησε τη Νέα Ορλεάνη, και το συμπλέγμα Ρεπουμπλικάνων πολιτικών, δεξαμενών σκέψης και εργολάβων γης άρχισαν να συζητούν για "άγραφα χαρτιά" και συναρπαστικές ευκαιρίες, ήταν φανερό πως αυτή ήταν πια η προτιμητή μέθοδος προώθησης των εταιρικών στόχων: χρησιμοποιώντας στιγμές συλλογικού τραύματος για να επιδίδονται σε ριζική κοινωνική και οικονομική μηχανική (engineering).

Οι περισσότεροι άνθρωποι που επιβιώνουν από μια ολέθρια καταστροφή επιζητούν το αντίθετο μιας καινούργιας σελίδας: θέλουν να διασώσουν ό,τι μπορούν και να αρχίσουν την επιδιόρθωση όσων δεν είχαν καταστραφεί· θέλουν να επαναβεβαιώσουν την σχέση τους με τα μέρη που τους διαμόρφωσαν. "Όταν ξαναχτίζω την πόλη νιώθω σα να ξαναχτίζω τον εαυτό μου," είπε η Κασσάντρα Άντριους, μια κάτοικος της βαριά κατεστραμμένης Λόουερ Νάινθ Γουόρντ της Νέας Ορλεάνης, καθώς καθάριζε τα συντρίμμια μετά την καταιγίδα. Αλλά ο καπιταλισμός της καταστροφής δεν ενδιαφέρεται να επισκευάσει ό,τι υπήρξε. Στο Ιράκ, στη Σρι Λάνκα και στη Νέα Ορλεάνη, η διαδικασία που καλείται ευφημιστικά "ανοικοδόμηση" ξεκίνησε ολοκληρώνοντας το έργο της αρχικής καταστροφής σβήνοντας ό,τι είχε απομείνει από το δημόσιο τομέα και τις βαθιά ριζωμένες κοινότητες, και μετά κινήθηκε γοργά για να τα αντικαταστήσει με ένα είδος εταιρικής Νέας Ιερουσαλήμ - όλα προτού τα θύματα του πολέμου ή των φυσικών καταστροφών προλάβουν να ανασυγκροτηθούν και να διεκδικήσουν ό,τι ήταν δικό τους.

Ο Μάικ Μπάτλς το θέτει καλύτερα: "Σε μας, ο φόβος και η αταξία πρόσφεραν πραγματική προοπτική." Ο τριαντατετράχρονος, πρώην ενεργό στέλεχος της CIA, εξηγούσε πώς το χάος στο Ιράκ, μετά την εισβολή, είχε βοηθήσει ώστε η άγνωστη και άπειρη ιδιωτική εταιρία του παροχής ασφάλειας, Κάστερ Μπατλς, να ξετινάξει χονδρικά 100 εκατομμύρια δολάρια σε συμβόλαια από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Τα λόγια του θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σαν σλόγκαν και για τον σύγχρονο καπιταλισμό -ο φόβος και η αταξία είναι οι καταλύτες για κάθε καινούργιο άλμα προς τα μπρος.

Όταν ξεκίνησα αυτή την έρευνα για τη διασταύρωση ανάμεσα στα υπερκέρδη και τις μεγα-καταστροφές, νόμιζα πως παρακολουθούσα αυτοπροσώπως μια θεμελιώδη αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο η εκστρατεία για την "απελευθέρωση" των αγορών προωθείται παγκοσμίως. Έχοντας πάρει μέρος στο κίνημα ενάντια στη μεγέθυνση (ballooning) της εταιρικής ισχύος, το οποίο έκανε την πρώτη του εμφάνιση στο Σηάτλ το 1999, είχα συνηθίσει να βλέπω παρόμοιες επιχειρηματικά-φιλικές πολιτικές, επιβεβλημένες βίαια στις συναντήσεις κορυφής του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, ή καθώς οι συνθήκες απαιτούσαν σε δανεισμό από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Οι τρεις πατενταρισμένες απαιτήσεις -ιδιωτικοποίηση, ελεύθερος ανταγωνισμός/απελευθέρωση τιμών και βαθιές περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες- ήταν εξαιρετικά αντιδημοφιλείς, αλλά όταν οι συμφωνίες υπογράφονταν υπήρχε, ακόμα τουλάχιστον, η πρόφαση της αμοιβαίας συναίνεσης μεταξύ των κυβερνήσεων που έκαναν τις διαπραγματεύσεις καθώς και ομοφωνία ανάμεσα στους υποτιθέμενους ειδικούς. Τώρα το ίδιο ιδεολογικό πρόγραμμα επιβαλλόταν μέσω των πιο φανερών εξαναγκασμών που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν:  ξένη στρατιωτική κατοχή μετά από μια εισβολή, ή αμέσως μετά από μια κατακλυσμιαία φυσική καταστροφή. Η ενδεκάτη Σεπτεμβρίου φάνηκε να δίνει το πράσινο φως στην Ουάσιγκτον ώστε να σταματήσει να ρωτάει τις άλλες χώρες αν επιθυμούν την εκδοχή των ΗΠΑ για "το ελεύθερο εμπόριο και τη δημοκρατία" και να αρχίσει να την επιβάλει με την στρατιωτική ισχύ του Σοκ και Δέους.

Καθώς όμως έσκαβα βαθύτερα στην ιστορία του πώς αυτό το μοντέλο της αγοράς είχε σαρώσει την υδρόγειο, ανακάλυψα ότι η ιδέα της εκμετάλλευσης της κρίσης και της καταστροφής αποτελούσε το modus vivendi του κινήματος του Μίλτον Φρήντμαν από την αρχή -αυτή η δογματική μορφή του καπιταλισμού πάντοτε χρειαζόταν καταστροφές για να προχωρήσει. Είναι γεγονός ότι οι διευκολυντικές καταστροφές γίνονταν μεγαλύτερες και πιο σοκαριστικές, αλλά αυτό που συνέβαινε στο Ιράκ και τη Νέα Ορλεάνη δεν ήταν μια καινούργια, μετά-Σεπτεμβριανή (11.09) εφεύρεση. Αντίθετα, αυτά τα τολμηρά πειράματα στην εκμετάλλευση των κρίσεων ήταν το αποκορύφωμα τριών δεκαετιών αυστηρής προσκόλλησης στο δόγμα του σοκ.

Ειδωμένο μέσα από το φακό αυτού του δόγματος, τα τελευταία 35 χρόνια μοιάζουν πολύ διαφορετικά. Μερικές από τις πιο επαίσχυντες παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων αυτής της εποχής, που θεωρούνταν σαδιστικές πράξεις εκτελεσμένες από αντιδημοκρατικά καθεστώτα, στην πραγματικότητα διαπράχθηκαν με φανερή πρόθεση να τρομοκρατήσουν το λαό ή χαλιναγωγώντας τον να προετοιμάσουν το έδαφος για την εισαγωγή των ριζοσπαστικών "μεταρρυθμίσεων" της ελεύθερης αγοράς. Στην Αργεντινή τη δεκαετία του '70, η εξαφάνιση 30.000 ανθρώπων από τη χούντα, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν αριστεροί ακτιβιστές, ήταν ζωτικό κομμάτι της επιβολής των πολιτικών γραμμών της Σχολής του Σικάγο, ακριβώς όπως ο τρόμος υπήρξε συνεργάτης μιας παρόμοιας οικονομικής μεταμόρφωσης στη Χιλή. Στην Κίνα το 1989, το σοκ της σφαγής στην πλατεία Τιενανμέν και οι επακόλουθες συλλήψεις δεκάδων χιλιάδων, απελευθέρωσαν το ΚΚ ώστε να μετατρέψει μεγάλο μέρος της χώρας σε εκτεταμένη ζώνη εξαγωγών, επανδρωμένη από εργαζόμενους τόσο τρομοκρατημένους που να μην μπορούν να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Στη Ρωσία το 1993, η απόφαση του Μπόρις Γιέλτσιν να στείλει τα τανκ για να πυρπολήσουν το κοινοβούλιο και να ακινητοποιήσει τους ηγέτες της αντιπολίτευσης άνοιξε το δρόμο για το ξεπούλημα και την ιδιωτικοποίηση που δημιούργησε την κάστα των διαβόητων ολιγαρχών.

Ο πόλεμος των Φόκλαντ το 1982 εξυπηρέτησε έναν παρόμοιο σκοπό για την Μάργκαρετ Θάτσερ στο Ηνωμένο Βασίλειο: η αταξία και η εθνικιστική έξαψη που προκλήθηκαν από τον πόλεμο, της επέτρεψαν να χρησιμοποιήσει τρομακτική δύναμη για να λιώσει τους απεργούς ανθρακωρύχους και να εξαπολύσει την πρώτη φρενήρη κούρσα ιδιωτικοποίησης που εξαπολύθηκε ποτέ σε μια δυτική δημοκρατία. Η επίθεση του ΝΑΤΟ στο Βελιγράδι το 1999 δημιούργησε τις συνθήκες για ταχύτατες ιδιωτικοποιήσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία - ένας στόχος που προϋπήρχε του πολέμου. Τα οικονομικά ζητήματα σε καμία περίπτωση δεν ήταν το μοναδικό κίνητρο για αυτούς τους πολέμους, αλλά σε κάθε περίπτωση ένα μείζον συλλογικό σοκ χρησιμοποιήθηκε για να προετοιμάσει το έδαφος για την οικονομική θεραπεία σοκ.

Τα τραυματικά επεισόδια που εξυπηρέτησαν το σκοπό του "μαλακώματος" αυτού, δεν ήταν πάντα απροκάλυπτα βίαια. Στη Λατινική Αμερική και την Αφρική στη δεκαετία του '80, η κρίση του χρέους υποχρέωσε τις χώρες να "ιδιωτικοποιήσουν ή να πεθάνουν", όπως το έθεσε ένας πρώην αξιωματούχος του ΔΝΤ. Καθώς έφτασαν ξεφτισμένες από τον υψηλό πληθωρισμό και τόσο υπερχρεωμένες για να πουν όχι στις απαιτήσεις που έρχονταν πακέτο με τα ξένα δάνεια, οι κυβερνήσεις αποδέχτηκαν τη θεραπεία σοκ βασισμένες στην υπόσχεση πως θα τις έσωζε από βαθύτερη καταστροφή. Στην Ασία, η οικονομική κρίση του 1977-78 -- τόσο καταστροφική σχεδόν όσο και η Μεγάλη Ύφεση-- ταπείνωσε τις επονομαζόμενες Ασιατικές Τίγρεις, ανοίγοντας τις αγορές τους σ' αυτό που οι Νιού Γιόρκ Τάιμς περιέγραψαν ως "το μεγαλύτερο ξεπούλημα λόγω διάλυσης". Πολλές από αυτές τις χώρες ήταν δημοκρατικές, αλλά οι ριζικοί μετασχηματισμοί της ελεύθερης αγοράς δεν επιβλήθηκαν δημοκρατικά. Το αντίθετο: όπως υποστήριζε ο Φρήντμαν, το κλίμα μιας μεγάλης κλίμακας κρίσης εξασφάλισε την αναγκαία πρόφαση ώστε να απορριφθούν οι εκφρασμένες επιθυμίες των ψηφοφόρων και να παραδοθεί η χώρα στους οικονομικούς "τεχνοκράτες."

Υπήρξαν βέβαια περιπτώσεις κατά τις οποίες η υιοθέτηση στρατηγικών της ελεύθερης αγοράς αποφασίστηκαν δημοκρατικά - πολιτικοί έθεσαν υποψηφιότητα με σκληρές πλατφόρμες και κέρδισαν εκλογές, οι ΗΠΑ υπό τον Ρόναλντ Ρήγκαν αποτελούν το καλύτερο παράδειγμα, η εκλογή του Νικολά Σαρκοζύ στη Γαλλία ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, εντούτοις, οι σταυροφόροι υπέρ της ελεύθερης αγοράς βρέθηκαν αντιμέτωποι με την πίεση των πολιτών και αναγκάστηκαν σε όλες τις περιπτώσεις να μετριάσουν και να αλλάξουν τα ριζικά σχέδια τους, αποδεχόμενοι μερικότερες αλλαγές παρά μια ολική μετατροπή. Το επιμύθιο είναι πως ενώ το οικονομικό μοντέλο του Φρήντμαν μπορεί να επιβληθεί μερικώς σε δημοκρατικές χώρες, απαιτούνται απολυταρχικές συνθήκες για την εκπλήρωση του πραγματικού οράματος του μοντέλου. Για να εφαρμοστεί η οικονομική θεραπεία σοκ χωρίς περιορισμούς -όπως συνέβη στη Χιλή το '70, στην Κίνα στα τέλη της δεκαετίας του '80, στη Ρωσία στη δεκαετία του '90 και στις ΗΠΑ μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001- απαιτείται πάντα κάποιο επιπρόσθετο μείζον συλλογικό τραύμα, που είτε αναστέλλει προσωρινά δημοκρατικές πρακτικές ή τις μπλοκάρει εντελώς. Αυτή η ιδεολογική σταυροφορία γεννήθηκε στα απολυταρχικά καθεστώτα της Νότιας Αμερικής, και στα νέα κατακτημένα της εδάφη -Ρωσία και Κίνα- συνυπάρχει, μέχρι και σήμερα, πολύ άνετα, και επικερδέστατα, με ηγεσίες σιδηράς πυγμής.

από την Εισαγωγή του βιβλίου της Naomi Klein, The Shock Doctrine, Metropolitan Books. Μτφ. των Syrizix