«Μπορώ να προσθέσω χρώματα στον χαμαιλέοντα, ν' αλλάξω μορφές σαν τον Πρωτέα κατά το συμφέρον μου, και να στείλω τον Μακιαβέλλη στο σχολειό»

Γιατί μπορώ να χαμογελώ κι ενώ χαμογελώ να θανατώνω,
και να κραυγάζω «ευχαριστώ» σ' αυτό που μού πικραίνει την καρδιά,
και να μουσκεύω τα μάγουλά μου με δάκρυα ψεύτικα,
και ν' αλλάζω το πρόσωπό μου κατά περίσταση.
Θα πνίξω ναύτες πιο πολλούς κι απ' τη γοργόνα·
θα σκοτώσω περισσότερους που με κοιτούν κι από τον βασιλίσκο·
θα παίξω τον ρήτορα καλά όσο κι ο Νέστορας,
εξαπατώντας με πανουργία άφταστη κι από τον Οδυσσέα·
και, σαν τον Σίνωνα, θα πάρω άλλη Τροία.
Μπορώ να προσθέσω χρώματα στον χαμαιλέοντα,
ν' αλλάξω μορφές σαν τον Πρωτέα κατά το συμφέρον μου,
και να στείλω τον Μακιαβέλλη στο σχολειό.
Μπορώ να τα κάνω όλ' αυτά και δεν μπορώ να πάρω ένα στέμμα;

Why, I can smile, and murder whiles I smile,
And cry 'Content' to that which grieves my heart,
And wet my cheeks with artificial tears,
And frame my face to all occasions.
I'll drown more sailors than the mermaid shall;
I'll slay more gazers than the basilisk;
I'll play the orator as well as Nestor,
Deceive more slily than Ulysses could,
And, like a Sinon, take another Troy.
I can add colours to the chameleon,
Change shapes with Proteus for advantages,
And set the murderous Machiavel to school.
Can I do this, and cannot get a crown?

Shakespeare, King Henry the Sixth, Τρίτο μέρος, πράξη 3η, σκηνή 2η (μονόλογος Ριχάρδου) 

Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ (1513)

Νικολό Μακιαβέλλι

ΙΙ. ΠΕΡΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΩΝ ΗΓΕΜΟΝΙΩΝ
De principatibus hereditariis

[...] Λέω, λοιπόν, ότι στις κληρονομικές ηγεμονίες και σ' αυτές που κυβερνώνται για καιρό από την ίδια οικογένεια οι δυσκολίες για να διατηρηρθούν είναι αρκετά μικρότερες απ' ότι στα νέα κράτη, γιατί φτάνει μόνο να μην εγκαταλείπει κανείς τις μεθόδους διακυβέρνησης των προγόνων του και στη συνέχεια να προσαρμόζεται στις περιστάσεις: έτσι αν η ηγεμόνας αυτός έχει τις συνηθισμένες ικανότητες θα διατηρεί παντοτινά το κράτος του, εφόσον δεν υπάρχει μια συνήθιστη και υπερβολικά μεγάλη δύναμη που να του το στερήσει. Αλλά και να το χάσει, με την παραμικρή δυσκολία που θα τύχει στον κατακτητή, μπορεί να το αποκτήσει πάλι.[...]

ΙΙΙ. ΠΕΡΙ ΜΙΚΤΩΝ ΗΓΕΜΟΝΙΩΝ
De principatibus mixtis

[...] Όταν όμως κατακτά κανείς κράτη σε μια περιοχή με διαφορετική γλώσσα, έθιμα και νόμους, στο σημείο αυτό βρίσκονται οι δυσκολίες και πρέπει να έχει μεγάλη τύχη και μεγάλη επιτηδειότητα για να τα κρατήσει· και ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ισχυρά φάρμακα θα ήταν ο κατακτητής να πήγαινε να κατοικήσει εκεί. Αυτό θα έκανε πιο σίγουρη και πιο μακρόχρονη την κατάκτησή του: όπως έκανε ο Τούρκος στην Ελλάδα· αυτός, ακόμα κι αν χρησιμοποιούσε όλα τ'άλλα μέσα για αν διατηρήσει το κράτος του, εάν δεν πήγαινε να κατοικήσει εκεί, δεν θα ήταν δυνατόν να το διατηρήσει. Γιατί, μένοντας εκεί, βλέπεις τις ανταρσίες τη στιγμή τής γέννησής τους και μπορείς νατις καταπνίξεις αμέσως. Εάν δεν μένεις εκεί, γίνονται αντιληπτές όταν έχουν μεγαλώσει και δεν υπάρχει πια θεραπεία. Εκτός απ' αυτό, η επαρχία δεν καταστρέφεται από τους υπουργούς σου. Οι υπήκοοι μένουν ικανοποιημένοι, αφού μπορούν να προστρέχουν άμεσα στον ηγεμόνα· έτσι έχουν περισσότερους λόγους να τον αγαπούν, αν θέλουν να είναι υπάκουοι, και να τον φοβούνται, αν δεν το θέλουν. Όποιος ξένος θα ήθελε να εισβάλει σ' αυτή τη χώρα, θα πρέπει να το καλοσκεφτεί γιατί, εξαιρετικά δύσκολα μπορεί να τη χάσει ο ηγεμών που κατοικεί σ' αυτή.
Το άλλο, και καλύτερο, φάρμακο είναι να στείλει εποίκους σε έναν η δύο τόπους, που να είναι κατά κάποιον τρόπο ο σύνδεσμος με αυτό το κράτος· γαιτί είναι αναγκαίο ή να πράξει έτσι ή να διατηρεί εκεί αρκετούς ιππείς και πεζικάριους. Στους εποικισμούς τα έξοδα δεν είναι πολλά· και χωρίς δικά του έξοδα ή με λίγα, τους εγκαθιστά και τους συντηρεί, και βλάπτει μόνο εκείνους από τους οποίους αρπάζει τα κτήματα και τα σπίτια, για να τα δώσει στους καινούργιους κατοίκους, που άλλωστε είναι αελάχιστοι σ' εκείνη τη χώρα· και εκείνοι που βλάπτει δεν μπορούν ποτέ να τον βλάψουν, καθώς μένουν διασκορπισμένοι και φτωχοί· κι οι υπόλοιποι από τη μια αφήνονται απείραχτοι (και γι' αυτό θα έπρεπε να ησυχάσουν), απ' την άλλη φοβούνται μήπως παρανομήσουν και τους συμβεί ό,τι και σ' εκείνους που τους είχαν λεηλατήσει το βιός. Λέω συμπερασματικά ότι αυτοί οι εποικισμοί δεν κοστίζουν, οι έποικοι είναι πιο πιστοί και βλάπτουν λιγότερο· και οι ζημιωμένοι, όπως έχει ειπωθεί, δεν μπορούν να βλάψουν, επειδή είναι φτωχοί και διασκορπισμένοι. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι τους ανθρώπους πρέπει ή να τους καλοπιάνεις ή να τους εξουδετερώνεις· γιατί ενώ εκδικούνται για τις ελαφρές ζημιές, για τις σοβαρές δεν μπορούν· επομένως η ζημιά που κάνεις στους ανθρώπους πρέπει να γίνεται με τρόπο που να μην φοβάσαι την εκδίκηση. Αλλά διατηρώντας εκεί, αντί για τους εποίκους, στρατό, ξοδεύεις πολύ περισσότερα, έχοντας να δαπανάς για τις φρουρές όλα τα έσοδα της χώρας· έτσι η κατάκτησή της γίνεται επιζήμια· και βλάπτει πολύ περισσότερο, γιατί ζημιώνεις ολόκληρο το κράτος με τις μετακινήσεις και τις στρατοπεδεύσεις τού στρατού σου· αυτή την ενόχληση την νιώθει ο καθένας και γίνεται εχθρός σου· και είναι εχθροί που μπορούν να βλάψουν, παραμένοντας ηττημένοι στο δικό τους σπίτι. Από κάθε άποψη, λοιπόν, αυτές οι φρουρές είναι άχρηστες, ενώ οι εποικισμοί είναι χρήσιμοι.[...]

V. ΜΕ ΠΟΙΟΝ ΤΡΟΠΟ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΥΒΕΡΝΩΝΤΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ Ή ΟΙ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΠΡΟΤΟΥ ΚΑΤΑΚΤΗΘΟΥΝ ΖΟΥΣΑΝ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΚΟΥΣ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ
Quomodo administrandae sunt civitates vel principatibus, qui, antequam occuparentur, suis legibus vivebant

Όταν τα κράτη που κατακτώνται, όπως έχει ειπωθεί, είναι συνηθισμένα να ζουν με τους δικούς τους νόμους και ελεύθερα, υπάρχουν τρεις τρόποι να τα κρατήσει κάποιος που θέλει: ο πρώτος να τα ερημώσει· ο άλλος να πάει να κατοικήσει εκεί ο ίδιος· και ο τρίτος να τα αφήσει να ζήσουν με τους δικούς τους νόμους, εισπράττοντας μια εισφορά και εγκαθιστώντας ένα ολιγαρχικό καθεστώς που να διατηρήσει τη χώρα φιλική προς εσένα.[...]
Γιατί, στ' αλήθεια, δεν υπάρχει άλλος πιο σίγουρος τρόπος να τις κατέχεις, από να τις καταστρέφεις. Όποιος μάλιστα γίνει αφέντης μιας πόλης που είναι συνηθισμένη να ζει ελεύθερη και δεν την καταστρέφει, πρέπει να περιμένει ότι θα τον καταστρεψει αυτή· επειδή πάντοτε η πόλη επικαλείται, σε περίπτωση εξέγερσης, το όνομα της ελευθερίας και τους παλιούς δικούς της θεσμούς· κι αυτοί δε λησμονούνται ούτε με την πάροδο του χρόνου ούτε με ευεργετήματα. Ό,τι και να κάνεις ή να προνοήσεις, εάν δεν διχαστούν ή δεν σκορπιστούν οι κάτοικοι, δεν ξεχνούν ούτε αυτό το όνομα ούτε εκείνους τους θεσμούς κα σε κάθε ευκαιρία θα προστρέχουν αμέσως σ' αυτά· [...]

IX. ΠΕΡΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ
De principatu civili

Αλλά ας έρθουμε στην άλλη περίπτωση,ὀπου ένας απλός πολίτης γίνεται ηγεμόνας τής πατρίδας του, όχι με εγκλήματα ή άλλες βδελυρές πράξεις, αλλά με την εύνοια των συμπολιτών του· τούτο το πολίτευμα μπορεί να ονομαστεί πολιτική ηγεμονία· για να επιτευχθεί αυτό δεν είναι απαραίτητη ούτε η μέγιστη αξιοσύνη ούτε πολύ μεγάλη τύχη, αρκεί μόνο πονηριά μαζί με τύχη - λέω ότι στην ηγεμονία αυτή αναβαίνει κάποιος είτε με την εύνοια του λαού είτε με την εύνοια των μεγάλων. Γιατί σε κάθε πόλη υπάρχουν αυτά τα δύο διαφορετικά στοιχεία· και τούτο οφείλεται στο ότι ο λαός θέλει να μην κυβερνάται ούτε να καταπιέζεται από τους μεγάλους και οι μεγάλοι επιθυμούν να κυβερνούν και να καταπιέζουν τον λαό: κα από αυτές τις δυο διαφορετικές διαθέσεις γεννιέται στην πόλη ένα από τα τρία αποτελέσματα, η ηγεμονία, η ελευθερία και η ασυδοσία.
Η ηγεμονία προέρχεται είτε από τον λαό είτε από τους μεγάλους, ανάλογα με το ποιο από τα δύο μέρη έχει την ευκαιρία· γιατί οι μεγάλοι, βλέποντας ότι δεν μπορούν να αντισταθούν στον λαό, αρχίζουν να προσδίδουν κύρος σ' έναν δικό τους και τον κάνουν ηγεμόνα, για να μπορούν υπό την προστασία του να ικανοποιούν τις επιθυμίες τους. Ο λαός, από την άλλη, βλέποντας ότι δεν μπορεί να αντισταθεί στους μεγάλους, προσδίδει κύρος σε κάποιον και τον κάνει ηγεμόνα, για να είναι προστατευμένος υπό την εξουσία του. Όμως εκείνονς που ανεβαίνει στην ηγεμονία με τη βοήθεια των μεγάλων, διατηρείται με μεγαλύτερη δυσκολία απ' ότι εκείνος που γίνεται με τη βοήθεια του λαού· γιατί βρίσκεται στο αξίωμά του με πολλούς τριγύρω του, που πιστεύουν ότι είναι ίσοι του, και γι' αυτό δεν μπορεί ούτε να τον διατάξει ούτε να τους μεταχειριστεί με τον δικό του τρόπο.[...]

XVIII. ΜΕ ΠΟΙΟΝ ΤΡΟΠΟ ΠΡΕΠΕΙ ΟΙ ΗΓΕΜΟΝΕΣ ΝΑ ΤΗΡΟΥΝ ΤΙΣ ΥΠΟΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ
Quomodo fides a principibussit servanda

[...] Ένας ηγεμόνας, λοιπόν, δεν είναι απαραίτητο να έχει πράγματι όλες τις ιδιότητες που έγραψα παραπάνω, είναι όμως απολύτως αναγκαίο να φαίνεται ότι τις έχει. Θα τολμήσω να πω το εξής, πως όταν τις έχει και τις τηρεί πάντοτε, είναι επιζήμιες, ενώ όταν φαίνεται ότι τις έχει, είναι χρήσιμες: να φαίνεται πονετικός, έντιμος, καταδεκτικός, ειλκρινής, ευσεβής, και να είναι· αλλά να είναι προδιατεθειμένος, όταν χρειάζεται να μην είναι, να μπορεί και να ξέρει ν' αλλάξει στο αντίθετο. [...]
Πρέπει λοιπόν, ένας ηγεμόνας να προσέχει πολύ να μην του ξεφύγει ποτέ από το στόμα κάτι που να μην είναι γεμάτο απο τις προηγούμενες πέντε αρετές και να φαίνεται, σ' όποιον τον βλέπει και τον ακούει, γεμάτος οίκτο, γεμάτος καλή πίστη, γεμάτος ευθύτητα, γεμάτος ανθρωπιά, γεμάτος ευσέβεια.[...] Οι άνθρωποι εν γένει, κρίνουν περισσότερο με βάση τα μάτια παρά τα έργα· γιατί όλοι μπορούν να δουν, λίγοι όμως καταλαβαίνουν. Ο καθένας βλέπει αυτό που φαίνεται, λίγοι όμως καταλαβαίνουν αυτό που πραγματικά είσαι· κι αυτοί οι λίγοι δεν τολμούν να εναντιωθούν στη γνώμη των πολλών, που έχουν την αυθεντία τού κράτους να τους προστατεύει· και στις πράξεις όλων των ανθρώπων, και ιδιαίτερα των ηγεμόνων, όπου δεν υπάρχει ένα δικαστήριο στο οποίο να προσφύγεις, κρίνει κανείς από το τελικό αποτέλεσμα. Ας επιτύχει λοιπόν, ένας ηγεμόνας να κερδίσει και να διατηρήσει το κράτος: τα μέσα όλοι θα τα κρίνουν πάντοτε έντιμα και αξιέπαινα· γιατί ο όχλος παρασύρεται από τα φαινόμενα και τις επιτυχίες· και στον κόσμο δεν υπάρχει παρά μονάχα όχλος· και οι λίγοι δεν έχουν πού να σταθούν, όταν οι πολλοί έχουν πού να στηριχθούν.[...]

Μτφ. Ζώζη Ζωγραφίδου-Καραχάλιου, εκδ. ΒΑΝΙΑΣ, 1999

ο πίνακας Untitled του Willem de Kooning με αφορμή τη γέννησή του σαν σήμερα 24.04.1904, από www.artknowledgenews.com/